ZAMPUIMANGA
Pasaltha Zampuimanga hming ti thangmawi zualtu chu huaisen seh chak a fawm hi ani. Tualte vanglai a kei kani in tichin meuh pawh in kawtchhuaha sawntlung lei sakhal tak mai chu kawlhnamin an in sahsiak a, Zampuimanga tluka sat thukthei an awmlo anti ani. Ani taka, Mizo pasaltha zing ah a ni tluka kawlhnam nena sakei sathlum hnem an awm lovang tih tur kha ani reng a, a mak love.
A naupan lai atng a, a tlangval thlengin infiam ngaina, inkawihnawk uar tak ani a, a rualpui zing ah tumah in an ter phalo. Vawikhat pawh Zampuimanga chuan a pa, Thanghuliana hnenah chuan, ka pa, kawlhnam min chhersak ve rawh a ti a. A pa chuan, Kawibi saknan em ni? tiin a chhersak a. Zampuimanga chuan a chhe em mai a tia, lungtat a sat vaka, kawlhnam chu a chheta a. A pa chuan ka fapa hian kawlhnam a hmang duh tak tak dawn anih hi ati a, tha deuhb a chhersak ta nge nge ani.
Zampuimanga hi kum 1850 ah apiang a, a laiah hming chu Thangmanga ani a, vanduai thlak takin a npa chuan Ngawr natna veiin a thihsan hlauh mai a, a nu chuan a hmeithai puita ani.
A lo tlangval chhuakve tan a, a pianzia pawh pa airia kan tih angchi a piang, tlangval in khaithli zaih mai, ngodeuh, tuk pawhchhuah sei zer zawr, huai hmel vaklo leh chak ru tak si ani a, chem insahsiak ah pawh amah aia sat na an awmlo. Zampuia an awmlai hian mite chhinchhiah ruk ani tawh a, chutilai chuan Aizawl Lal, Lalsavunga'n chhak anawr tih a hriat in a pemchhove a. A huaisen zia an sawi nikhua a piangin ama hming anpui, Aizawla an awmve a vangin tu Thangmanga maw? an tithni a, a chenna khawhming chawiin Zampui khaw Thangmanga mawle an tihthin a vangin Zampuimanga an lo tita ani. A chenna tlangdung pawh 'Zampui tlangdung' tih hming a puhlen ta a ni.
Hetia chhak an nawrlai hian Vuta lalna Buan hmunah chuan keipui sumriat laia lian hi a tla a, ran a seh a seh ta mai a. An mangang chuan an zim (hual) ta a, an kaphlum thei silo. A vawikhat huk a piangin hualchhunga mi pakhat hi a seh hman ziah mai lehnghal a, a hminglem ah pawh 'Hukthlawnlova' an phuah hial a, chutianga mi sawm lai a seh hliam tak hnu ah phei chuan 'Sawmseha' an ti leh ta ani. Bawmzo hnawhin rirhei zawng zawng nen an hnawt a, sakei chu Vancheng ramah a kaita daih a.
Hetihlai hi Zampuimanga'n Vanhnuailiana a belhlai ani a, zankhat chu mang a nei a, a mangah chuan Pitarte pakhat hian Sa leh Ral ah i sarthi lovang tiin a lohrilh ani. Chu a mang a vang chuan Zampuimanga chu Sa leh Ral ah a huaisen phah sawt a, chutih rual erawh chuan a fimkhur phah hle bawk ani.
Vawikhat chu Buanhmun khua in Zampuimanga te khua Vancheng rama sakei an hnawhluh 'Sawmseha' khan an ranvulh chu a rawn seh ve ta a. HUaltum in a hnu chu an chhui a, Sawmseha chu Thingdawl thlar phen in mei lawr ngoh hian a lo tang a, Zampuimanga chuan a mei chu a va satchhum hmawk mai a. MIdang chuan an lo kap zui bawk a, in sehtir ve lovin an tihlum theita ani. An lal Vanhnuailiana chuan Siala aiin hla aphuah a,
'Min rawnpe e, kapiah Lalvutdula'n,
Sawmseh kawlkei Lalkungpuipa'n tiandarin a awi e'
tiin.
Vanhnuailiana chu Vancheng a tangin Tualte ah a kaichho a, Zampuimanga pawh chuan a zuichho ve tazel a, Vanhnuailiana chu lal fingtak anih a vangin beltu pawh chu a neitam telh telh a, karlovah in 1700 an lo tling tahial ani. Upate chuan an vanglai hian thler sawm leh pahnih ani e tiin an sawithin. Hei hi Tualte vanglai an lo tihthin chu ani.
Tumkhat chu Zampuimanga chawngchen tlaivar zan takin sakei sual an hual a, kawl a engtan tih ah chuan Zampuimanga chuan a hreve chahva, veng dangte chu an lokim vek tawh a. Ngawi zawna tang te'n an lo kap ruih ruih mai a. Zampuimanga a lothlen chuan a kawlhnam nen chauh chuan silai khu zing cguai karah chuan a hantlenglut nghala, keipui kahhliam kawlhtak mai chu a'n sat huk ta tuarh tuarh mai a, a sat hlumta der mai a. Mite chuan Hmeithai fa mai a nih a vangin fak a hnekin, "HUALNGO" tupa in zingzu a rui ani an tita hleuh zawk a, chu tawngkam chu Zampuimanga chuan a hre ta reng a.
Zankhat chu sakei huai hian mi inhnuai a vawkpa sutnghak hi a rawnla leh tadaih maia. Sa a tla e, tia authawm an hriat veleh zawlbuka tlangval riakho chuan an umnghal a an chhuhsakleh ta a. Zana beihzui mai an rawt a, mahse upate'n an remtih sak loh a vangin a tuk khawvar hun chu an nghak ta a. A tukah chuan sakei chu an hualta a, kawrkam hruitung bawnbuk tak mai hnuaiah hian a tawmtlat mai a, tumah in an luhchhuah ngam silo. Chu kawrkam tuak ah chuan mipui ho chu an in sehmur tuau mai a, chutah chiah chuan Zampuimanga chuan "HUALNGO" tupa in Zing zu a rui leh dawn e tih leh zuanluh chu a rualta a. Sakei chu a sat huk dum dum mai a, a sathlum ta a, heta tang hian a hming chu a lo thanglo thei talo va, Mizo upa te'n sakei huaiin pasaltha a kaichhuak a, tampui mithi in u leh nau a zawngchhuak an lo tihthin chu a thlengdik chiang hle ani.
Vawikhat chu Tualte khua chuan sakei sual hi an hual a, Zampuimang chu a hnuhnung pawl ah hian kawtchhuah ah a lo thlengve a, a sahmim ipte (ipte phan) chu sakei luvun in a khuh a, a kawlhnam pai (kawm)chu sakei zang zia in a tuam a, a hrui atan sakei mei a hmang bawk a. Mite chuan chutianga a inthuam an han hmuh meuh chuan, Cheheu, amah zawk hi hualtham chu a nih hi mawle! an lo ti ta sup sup mai ani.
Chumi ni chuan sakei chu an hual leh ta ngeia, sakei hnu chu an han chhui ta zel a, hruibawn pik deuh mai hnuai ah hian a tawmleh tatlat mai pek a. Zampuimanga chu hualchhung ah chuan valut in sakei chu a va chian a, chu sakei lianzet mai chu a lo thu to lur mai a. Hrui kual zam hnawk tak a vang chuan tanhmun remchang zawk dap turin a lochhuak leh a, chutia tanghmun remchang zawnga a lochhuak leh mai chu mipuiin an lo hmuh veleh chuan Zampuimanga meuh pawh a tlanchhia e tiin an tlanchhe ta rawk rawk mai a.
Zampuimanga chuan mipui han auhkir leh pah chuan talchhe suh u, Zampuimanga ka tlanchhe awkawng love, tanhmun remchang ka dap mai chauh zawk alawm, lokir leh rawh u tiin a au hlawm a. Hualchhung ah chuan va lut nawn leh in sakei chu ava pawmchilh ta a, chuve leh sakei chuan a lozuan nghal a, mahse hruikual hrawlzet mai hian a lo dal hlauh mai a, Zampuimanga chuan chu hun remchang chu chuh in a kawlhnam chuan a vit ta vak mai a. Sakei chu hruibawn buk hnuai a tang chuan a tlanchhuak ta a, silai keng ho chuan anlo kahrawn ruih ruih mai a tumah in sehtir lo chuan an kaphlum leh ta ani.
Sawitawh angin sapui beihna hmun ah emaw, ral beihna ang chi reng reng ah Zampuimanga hi athuai an tih ang chi a huaisen rumrut a ni lova, a fimkhur in fing takin thil kalhmang a thlir hmasa phawt thin ani. Ral emaw, Sa emaw chan a that rih zawk dawn aa hriatv phawt chuan tanhmun siamtha tura tawlh a hreh ngailo, bawh hun leh hnungtawlh hun a hre hle a, Mizo upate pawh in pasaltha thluak chu a fim reng ngai e an lo ti thin ang khan.
Vawikhat leh pawh Tualte a an la awmlai in sakei a lo tla leh a, Tualte khua chuan an hual leh ta a. Zampuimang chu hualchhung ah lut leh in chu sakei huai chu va sah leh a hantum a, chu sakei huai chu a lo uipui thut vung mai a, Zampuimanga hmel a lo hmuh veleh chuan a lo angsen huam mai bawk a. Zampuimanga chuan a han enchiang a, chu sakei huai ka chhungah chuan Sar zam hi a hmuta tlat mai a, chu veleh a lochhuak a, hawh u, mihring kan vannei dawnlo i haw rih mai ang u tiin hawsan rih a rawtta a. Nidang pawha mi huaisen zar zo va sakei huai kha zawng lo tihlum tawh an nih kha an haider lui a, Zampuimanga rawtna chu tawmpui duhlo vin an haw duh talo va. Zampuimanga erawh chu a haw tadaih a, chutah an zinga inti pasaltha deuhte chuan duhleh Zampuimang Zangseia chu haw rawhse, a ni tello pawh in mi heti zawng chuan kan tihlum thei tho vang tiin an beilui ta a. Sakei chu an han zimhnai zual deuhva, sakei tihlum mang silo vin an zinga mi pathum lai mai chu an in sehtir ta mai a. Zampuimanga'n an rawn in zawnhaw a lo hmuh chuan "Kan Zangtawia teho nalh nalh chu le" a lo tihkhum veta ani.
Vanhnuailian chu Champhai ah a kai leh a, Champhai ah chuan a thita a. Vanhnuailiana a thihhnu chuan thlang an tla leh ta hlawm a, Zampuimanga chu Dokhuma khua Chawngtleng ah a awmta a. Chawngtleng khua a a awmlai hian sakei huai an hual leh a, hetih lai hun hi chuan Zampuimanga chu pasaltha hmingthang tak ani tawh a. MIte chuan Zampuimanga'n sakei te chu a ngam alawm lut rawhse tiin hualchhunga sakei luhchilh tur chuan an kar hlawm a. Chu veleh Zampuimanga chuan, Tunge sakei te ngam ngai? khilam ah chuan kan aia huaisen zawk kaihza veng an tam a, a than ka tum mai chauh zawk alawm . Bel lianpui khat tui hi hmarcha pumkhat in thak ula eng tihna mah ani hlei nang. Chutiang chiah chuan kei pawh keimah chauh chuan eng tihna mah ka ni hlei nem ati a, a lut duh ta biklo va chu sakei huai chu an tih hlum loh phah ta ringawt mai ani an tithin.(a dik hi ka ti latuuuuuuk.hihii)
He'ng Pasaltha- Zampuimanga, Lamsuaka, Chawngbawla leh Khuangchera te hi an vanglai hun a inrual thawkhat hle a, khawkhata awm leh cheng ho chu nihlawm se tual tlanza an tih ang hi an nihlawm ngei ang. Tin, Neuva, Zawngtah khaw pasaltha pawh hi Vailen hnua thi ani bawk ani. Zampuimanga leh Chawngbawla erawh hi chu vanglai inrual dun anni bawk a, an in thleng(mikhual) tawn dun ve ve a, pasaltha te infiam dan chikhatin an infiam dun nghe nghe.
Vawikhat chu chhimlam Seipuia pasaltha Chawngbawla chu Chawngtlenng khuaa a awmlai in Zampuimanga zin vakvel chu a thleng fuhlauh mai a. Chawngbawla chua a mikhualpa chu pasaltha hmingthang Zampuimanga ani tih a hriat veleh a chhungte hnenah chuan mikhual kan neih hi bai chhuang rawh u a hanti a. A rukin Chi, berhbu khat ngawt mai chu bai ah chuan a thlakta ngawt mai a. A fate hnenah chuan hawp hmasa ula, in bai chhuan chu a va han allo dem dem ve ti ang cheu a ti a. A sawi ang ngei chuan chawhlui chu an han kilta a, Chawngbawla fapa Saizema chuan a farnute melh chung chuan in bai chhuan chu a va han allo dem dem ve, Chi kan tlachham tamai em ni? a hanti a, hawp ngamloh khawpa AL a nireng si a. Hmanlai chuan Chi hi a vang hle a, chumi hmang chuan Chawngbawla hian Zampuimanga chu a lonfiam ani.
Hun eng emawti hnu ah chuan Chawngbawla chu Zampuimanga te khua ah chuan a va zinve tangei a, Zampuimanga in ah chuan a thleng ve ta a. An pa thu ang in Zampuimanga nupui chuan an mikhual zuk atan chuan zu tur chu a chhumchawp ta chuk chuk a, a bilh a, atuk ah chuan Chawngbawla chu zu a zuk dawn ta a. A zu bilh thar zankhat zu chu a nupui chuan a rawn kaichhuak ta mai a Zampuimanga chuan kha zawng ila bilh reilo lulai em mai a hanti a, a nupui lah chuan nidang ah pawh he tianga rei kan bilh ngai hleinem a ti a. Zu rim pawh la nam hman manglo chu an lo zukve thung ani. Pasaltha anni a, an infiam duhdan pawh a danglam hle.
Thlang a tlak leh hnu in Zampuimanga hi a thangzawng in che hran tawhlo mahse, a inhnuaia vawk, sakeiin a rawnlak changte hian, Sa a tla e tiin a auve duh ngai hauh lova, a mahin a um a, a chhuhsak leh zel mai thin ani. A tar tawh lam ah Chawngtlenga a awmlaiin Sailo lal Rolura tuchhuan, Bemtar lal, Dopawnga'n a khua a pem turin a sawm a, a pem lehta a. Bemtar a tang chuan Dopawnga hovin Keltan (hmunpui) ah an insawn leh a, hetah hian Pasaltha Zampuimanga chu kum 1910 khan kum 60 mi niin a thi ta ani.
Zampuimanga thlan hi Chawngtui YMA te'n haichhuakin chhinchhiahna te an siam a, chawimawina leh a mah hriatrengna lung erawh chu Melthum piah chhimlam World Bank kawngpui sirah ft. 9 a sangin an phun a, ni 17 Dec 2010 khan Pu P.C Zoramsangliana, (Art & Culture) Minister in a hawng a, Hla in an chawi nghe nghe ani he tiang hian:-
'Zampuimang, thang leh la, vul reng rawh,
Kawlkei, phuaivawm, doral hrangsen vung kara;
Ram leh hnam lo chhan a, lungmuantu'
tiin.
Hmanlai, an hunlai a khawtlang tibuai tu sakei sual, sawm leh pathum lai mai chu kawlhnam nena beiin a that a, mite'n an thlamuanpui hle thin. Hetiang a sa hrang a thah a vang hian a fapa hming ah pawh Hrangtinaia a sa ngnhe nghe ani.
A thufing zirtirte:-
1. Kei aia huaisen zawkte kaihza venna hnuai ah hmingthan ka tum mai chauh zawk alawm.
2. Tawn hun a awm a, hnung tawlh hun pawh a awmngai e.
3. Sa huai beih na chuan silai aiin kawlhnam ka hmachhuan zawk.
4. Sapui huhang zam vel hian hringmi a tlawm tur a nilo.
Pasaltha Zampuimanga hming ti thangmawi zualtu chu huaisen seh chak a fawm hi ani. Tualte vanglai a kei kani in tichin meuh pawh in kawtchhuaha sawntlung lei sakhal tak mai chu kawlhnamin an in sahsiak a, Zampuimanga tluka sat thukthei an awmlo anti ani. Ani taka, Mizo pasaltha zing ah a ni tluka kawlhnam nena sakei sathlum hnem an awm lovang tih tur kha ani reng a, a mak love.
A naupan lai atng a, a tlangval thlengin infiam ngaina, inkawihnawk uar tak ani a, a rualpui zing ah tumah in an ter phalo. Vawikhat pawh Zampuimanga chuan a pa, Thanghuliana hnenah chuan, ka pa, kawlhnam min chhersak ve rawh a ti a. A pa chuan, Kawibi saknan em ni? tiin a chhersak a. Zampuimanga chuan a chhe em mai a tia, lungtat a sat vaka, kawlhnam chu a chheta a. A pa chuan ka fapa hian kawlhnam a hmang duh tak tak dawn anih hi ati a, tha deuhb a chhersak ta nge nge ani.
Zampuimanga hi kum 1850 ah apiang a, a laiah hming chu Thangmanga ani a, vanduai thlak takin a npa chuan Ngawr natna veiin a thihsan hlauh mai a, a nu chuan a hmeithai puita ani.
A lo tlangval chhuakve tan a, a pianzia pawh pa airia kan tih angchi a piang, tlangval in khaithli zaih mai, ngodeuh, tuk pawhchhuah sei zer zawr, huai hmel vaklo leh chak ru tak si ani a, chem insahsiak ah pawh amah aia sat na an awmlo. Zampuia an awmlai hian mite chhinchhiah ruk ani tawh a, chutilai chuan Aizawl Lal, Lalsavunga'n chhak anawr tih a hriat in a pemchhove a. A huaisen zia an sawi nikhua a piangin ama hming anpui, Aizawla an awmve a vangin tu Thangmanga maw? an tithni a, a chenna khawhming chawiin Zampui khaw Thangmanga mawle an tihthin a vangin Zampuimanga an lo tita ani. A chenna tlangdung pawh 'Zampui tlangdung' tih hming a puhlen ta a ni.
Hetia chhak an nawrlai hian Vuta lalna Buan hmunah chuan keipui sumriat laia lian hi a tla a, ran a seh a seh ta mai a. An mangang chuan an zim (hual) ta a, an kaphlum thei silo. A vawikhat huk a piangin hualchhunga mi pakhat hi a seh hman ziah mai lehnghal a, a hminglem ah pawh 'Hukthlawnlova' an phuah hial a, chutianga mi sawm lai a seh hliam tak hnu ah phei chuan 'Sawmseha' an ti leh ta ani. Bawmzo hnawhin rirhei zawng zawng nen an hnawt a, sakei chu Vancheng ramah a kaita daih a.
Hetihlai hi Zampuimanga'n Vanhnuailiana a belhlai ani a, zankhat chu mang a nei a, a mangah chuan Pitarte pakhat hian Sa leh Ral ah i sarthi lovang tiin a lohrilh ani. Chu a mang a vang chuan Zampuimanga chu Sa leh Ral ah a huaisen phah sawt a, chutih rual erawh chuan a fimkhur phah hle bawk ani.
Vawikhat chu Buanhmun khua in Zampuimanga te khua Vancheng rama sakei an hnawhluh 'Sawmseha' khan an ranvulh chu a rawn seh ve ta a. HUaltum in a hnu chu an chhui a, Sawmseha chu Thingdawl thlar phen in mei lawr ngoh hian a lo tang a, Zampuimanga chuan a mei chu a va satchhum hmawk mai a. MIdang chuan an lo kap zui bawk a, in sehtir ve lovin an tihlum theita ani. An lal Vanhnuailiana chuan Siala aiin hla aphuah a,
'Min rawnpe e, kapiah Lalvutdula'n,
Sawmseh kawlkei Lalkungpuipa'n tiandarin a awi e'
tiin.
Vanhnuailiana chu Vancheng a tangin Tualte ah a kaichho a, Zampuimanga pawh chuan a zuichho ve tazel a, Vanhnuailiana chu lal fingtak anih a vangin beltu pawh chu a neitam telh telh a, karlovah in 1700 an lo tling tahial ani. Upate chuan an vanglai hian thler sawm leh pahnih ani e tiin an sawithin. Hei hi Tualte vanglai an lo tihthin chu ani.
Tumkhat chu Zampuimanga chawngchen tlaivar zan takin sakei sual an hual a, kawl a engtan tih ah chuan Zampuimanga chuan a hreve chahva, veng dangte chu an lokim vek tawh a. Ngawi zawna tang te'n an lo kap ruih ruih mai a. Zampuimanga a lothlen chuan a kawlhnam nen chauh chuan silai khu zing cguai karah chuan a hantlenglut nghala, keipui kahhliam kawlhtak mai chu a'n sat huk ta tuarh tuarh mai a, a sat hlumta der mai a. Mite chuan Hmeithai fa mai a nih a vangin fak a hnekin, "HUALNGO" tupa in zingzu a rui ani an tita hleuh zawk a, chu tawngkam chu Zampuimanga chuan a hre ta reng a.
Zankhat chu sakei huai hian mi inhnuai a vawkpa sutnghak hi a rawnla leh tadaih maia. Sa a tla e, tia authawm an hriat veleh zawlbuka tlangval riakho chuan an umnghal a an chhuhsakleh ta a. Zana beihzui mai an rawt a, mahse upate'n an remtih sak loh a vangin a tuk khawvar hun chu an nghak ta a. A tukah chuan sakei chu an hualta a, kawrkam hruitung bawnbuk tak mai hnuaiah hian a tawmtlat mai a, tumah in an luhchhuah ngam silo. Chu kawrkam tuak ah chuan mipui ho chu an in sehmur tuau mai a, chutah chiah chuan Zampuimanga chuan "HUALNGO" tupa in Zing zu a rui leh dawn e tih leh zuanluh chu a rualta a. Sakei chu a sat huk dum dum mai a, a sathlum ta a, heta tang hian a hming chu a lo thanglo thei talo va, Mizo upa te'n sakei huaiin pasaltha a kaichhuak a, tampui mithi in u leh nau a zawngchhuak an lo tihthin chu a thlengdik chiang hle ani.
Vawikhat chu Tualte khua chuan sakei sual hi an hual a, Zampuimang chu a hnuhnung pawl ah hian kawtchhuah ah a lo thlengve a, a sahmim ipte (ipte phan) chu sakei luvun in a khuh a, a kawlhnam pai (kawm)chu sakei zang zia in a tuam a, a hrui atan sakei mei a hmang bawk a. Mite chuan chutianga a inthuam an han hmuh meuh chuan, Cheheu, amah zawk hi hualtham chu a nih hi mawle! an lo ti ta sup sup mai ani.
Chumi ni chuan sakei chu an hual leh ta ngeia, sakei hnu chu an han chhui ta zel a, hruibawn pik deuh mai hnuai ah hian a tawmleh tatlat mai pek a. Zampuimanga chu hualchhung ah chuan valut in sakei chu a va chian a, chu sakei lianzet mai chu a lo thu to lur mai a. Hrui kual zam hnawk tak a vang chuan tanhmun remchang zawk dap turin a lochhuak leh a, chutia tanghmun remchang zawnga a lochhuak leh mai chu mipuiin an lo hmuh veleh chuan Zampuimanga meuh pawh a tlanchhia e tiin an tlanchhe ta rawk rawk mai a.
Zampuimanga chuan mipui han auhkir leh pah chuan talchhe suh u, Zampuimanga ka tlanchhe awkawng love, tanhmun remchang ka dap mai chauh zawk alawm, lokir leh rawh u tiin a au hlawm a. Hualchhung ah chuan va lut nawn leh in sakei chu ava pawmchilh ta a, chuve leh sakei chuan a lozuan nghal a, mahse hruikual hrawlzet mai hian a lo dal hlauh mai a, Zampuimanga chuan chu hun remchang chu chuh in a kawlhnam chuan a vit ta vak mai a. Sakei chu hruibawn buk hnuai a tang chuan a tlanchhuak ta a, silai keng ho chuan anlo kahrawn ruih ruih mai a tumah in sehtir lo chuan an kaphlum leh ta ani.
Sawitawh angin sapui beihna hmun ah emaw, ral beihna ang chi reng reng ah Zampuimanga hi athuai an tih ang chi a huaisen rumrut a ni lova, a fimkhur in fing takin thil kalhmang a thlir hmasa phawt thin ani. Ral emaw, Sa emaw chan a that rih zawk dawn aa hriatv phawt chuan tanhmun siamtha tura tawlh a hreh ngailo, bawh hun leh hnungtawlh hun a hre hle a, Mizo upate pawh in pasaltha thluak chu a fim reng ngai e an lo ti thin ang khan.
Vawikhat leh pawh Tualte a an la awmlai in sakei a lo tla leh a, Tualte khua chuan an hual leh ta a. Zampuimang chu hualchhung ah lut leh in chu sakei huai chu va sah leh a hantum a, chu sakei huai chu a lo uipui thut vung mai a, Zampuimanga hmel a lo hmuh veleh chuan a lo angsen huam mai bawk a. Zampuimanga chuan a han enchiang a, chu sakei huai ka chhungah chuan Sar zam hi a hmuta tlat mai a, chu veleh a lochhuak a, hawh u, mihring kan vannei dawnlo i haw rih mai ang u tiin hawsan rih a rawtta a. Nidang pawha mi huaisen zar zo va sakei huai kha zawng lo tihlum tawh an nih kha an haider lui a, Zampuimanga rawtna chu tawmpui duhlo vin an haw duh talo va. Zampuimanga erawh chu a haw tadaih a, chutah an zinga inti pasaltha deuhte chuan duhleh Zampuimang Zangseia chu haw rawhse, a ni tello pawh in mi heti zawng chuan kan tihlum thei tho vang tiin an beilui ta a. Sakei chu an han zimhnai zual deuhva, sakei tihlum mang silo vin an zinga mi pathum lai mai chu an in sehtir ta mai a. Zampuimanga'n an rawn in zawnhaw a lo hmuh chuan "Kan Zangtawia teho nalh nalh chu le" a lo tihkhum veta ani.
Vanhnuailian chu Champhai ah a kai leh a, Champhai ah chuan a thita a. Vanhnuailiana a thihhnu chuan thlang an tla leh ta hlawm a, Zampuimanga chu Dokhuma khua Chawngtleng ah a awmta a. Chawngtleng khua a a awmlai hian sakei huai an hual leh a, hetih lai hun hi chuan Zampuimanga chu pasaltha hmingthang tak ani tawh a. MIte chuan Zampuimanga'n sakei te chu a ngam alawm lut rawhse tiin hualchhunga sakei luhchilh tur chuan an kar hlawm a. Chu veleh Zampuimanga chuan, Tunge sakei te ngam ngai? khilam ah chuan kan aia huaisen zawk kaihza veng an tam a, a than ka tum mai chauh zawk alawm . Bel lianpui khat tui hi hmarcha pumkhat in thak ula eng tihna mah ani hlei nang. Chutiang chiah chuan kei pawh keimah chauh chuan eng tihna mah ka ni hlei nem ati a, a lut duh ta biklo va chu sakei huai chu an tih hlum loh phah ta ringawt mai ani an tithin.(a dik hi ka ti latuuuuuuk.hihii)
He'ng Pasaltha- Zampuimanga, Lamsuaka, Chawngbawla leh Khuangchera te hi an vanglai hun a inrual thawkhat hle a, khawkhata awm leh cheng ho chu nihlawm se tual tlanza an tih ang hi an nihlawm ngei ang. Tin, Neuva, Zawngtah khaw pasaltha pawh hi Vailen hnua thi ani bawk ani. Zampuimanga leh Chawngbawla erawh hi chu vanglai inrual dun anni bawk a, an in thleng(mikhual) tawn dun ve ve a, pasaltha te infiam dan chikhatin an infiam dun nghe nghe.
Vawikhat chu chhimlam Seipuia pasaltha Chawngbawla chu Chawngtlenng khuaa a awmlai in Zampuimanga zin vakvel chu a thleng fuhlauh mai a. Chawngbawla chua a mikhualpa chu pasaltha hmingthang Zampuimanga ani tih a hriat veleh a chhungte hnenah chuan mikhual kan neih hi bai chhuang rawh u a hanti a. A rukin Chi, berhbu khat ngawt mai chu bai ah chuan a thlakta ngawt mai a. A fate hnenah chuan hawp hmasa ula, in bai chhuan chu a va han allo dem dem ve ti ang cheu a ti a. A sawi ang ngei chuan chawhlui chu an han kilta a, Chawngbawla fapa Saizema chuan a farnute melh chung chuan in bai chhuan chu a va han allo dem dem ve, Chi kan tlachham tamai em ni? a hanti a, hawp ngamloh khawpa AL a nireng si a. Hmanlai chuan Chi hi a vang hle a, chumi hmang chuan Chawngbawla hian Zampuimanga chu a lonfiam ani.
Hun eng emawti hnu ah chuan Chawngbawla chu Zampuimanga te khua ah chuan a va zinve tangei a, Zampuimanga in ah chuan a thleng ve ta a. An pa thu ang in Zampuimanga nupui chuan an mikhual zuk atan chuan zu tur chu a chhumchawp ta chuk chuk a, a bilh a, atuk ah chuan Chawngbawla chu zu a zuk dawn ta a. A zu bilh thar zankhat zu chu a nupui chuan a rawn kaichhuak ta mai a Zampuimanga chuan kha zawng ila bilh reilo lulai em mai a hanti a, a nupui lah chuan nidang ah pawh he tianga rei kan bilh ngai hleinem a ti a. Zu rim pawh la nam hman manglo chu an lo zukve thung ani. Pasaltha anni a, an infiam duhdan pawh a danglam hle.
Thlang a tlak leh hnu in Zampuimanga hi a thangzawng in che hran tawhlo mahse, a inhnuaia vawk, sakeiin a rawnlak changte hian, Sa a tla e tiin a auve duh ngai hauh lova, a mahin a um a, a chhuhsak leh zel mai thin ani. A tar tawh lam ah Chawngtlenga a awmlaiin Sailo lal Rolura tuchhuan, Bemtar lal, Dopawnga'n a khua a pem turin a sawm a, a pem lehta a. Bemtar a tang chuan Dopawnga hovin Keltan (hmunpui) ah an insawn leh a, hetah hian Pasaltha Zampuimanga chu kum 1910 khan kum 60 mi niin a thi ta ani.
Zampuimanga thlan hi Chawngtui YMA te'n haichhuakin chhinchhiahna te an siam a, chawimawina leh a mah hriatrengna lung erawh chu Melthum piah chhimlam World Bank kawngpui sirah ft. 9 a sangin an phun a, ni 17 Dec 2010 khan Pu P.C Zoramsangliana, (Art & Culture) Minister in a hawng a, Hla in an chawi nghe nghe ani he tiang hian:-
'Zampuimang, thang leh la, vul reng rawh,
Kawlkei, phuaivawm, doral hrangsen vung kara;
Ram leh hnam lo chhan a, lungmuantu'
tiin.
Hmanlai, an hunlai a khawtlang tibuai tu sakei sual, sawm leh pathum lai mai chu kawlhnam nena beiin a that a, mite'n an thlamuanpui hle thin. Hetiang a sa hrang a thah a vang hian a fapa hming ah pawh Hrangtinaia a sa ngnhe nghe ani.
A thufing zirtirte:-
1. Kei aia huaisen zawkte kaihza venna hnuai ah hmingthan ka tum mai chauh zawk alawm.
2. Tawn hun a awm a, hnung tawlh hun pawh a awmngai e.
3. Sa huai beih na chuan silai aiin kawlhnam ka hmachhuan zawk.
4. Sapui huhang zam vel hian hringmi a tlawm tur a nilo.
Comments