FAM LALZOVA.
Lalzova (1924-1945) hi kum 1924,dec thla ni 2-ah lunglei rahsivengah alo piang a,a pa chu hnuna niin a nu chu aimawii a ni Mizo zingah chuan lengzem hla phuah thiam ber zinga mi a ni a. Hla 50 zet a phuah hman a . Kum 1945,dec thla ni 8-ah a thi a, Lunglei Venglai thlanmualah phum a ni. A thih hian kum 21 chauh a upa a ni.
Indopui II-na lo chhuah khan Pawl nga a zo hman chiah a. Lemziah lehthil lem siam lama a talent thatzia hriain, SDO Wiscott-an Aizawlah a hruai phei a. Aizawl atangchuan C.Thuamluaia’n lehkha zir turin Calcutta-ah a hruai a. Sikul luhna tur anhriat lawk loh avang leh a lung lenem avangin Mizoramah a lo chuang chhuak leh a. Lehkha zir chu a bansan ta a ni.
Kum 1943-1945 chhungin hla 48 vela phuah a. Sakhaw lam hla 3 leh hla lenglawng 5-te bakchu a hlate chu lovesong ang chi vek hi a ni.
Rimawi a ngainain heng Spanish quiter, Hawaii guiter, violin, ukelele-te hi a tum thiam vek a. Mi lungleng thei mi nihnak alaiin, a bialnu’n pasal a neihsan a. Chumi avang chuan ‘Khawnge i kal dawn sawi rawh parte ka zui ang che’ tih hla a phuahphah a. A hlate hi 1960 hma lam kha chuan Zoram tluanah tlangvalte’n se dar tia zet tingtang awrhin, zan thla engah mimal leh a huhovin an sa uar hle. Zan thla engahnulaten luhkapuiahla an kaia; an bulahan inleng tlangval-tenLalzova hla an han thlawh meuh chuan a hre pha nu leh pate’n an vanglai ni dawn kirin mutmu an tuah hlei thei lo a niber e.
a hlaphuah pakhat lek leh a phuah awlsam zia chu.
1943 kum a ni a, February thla vel a ni ta awm e.Tuk khat chu an tukţhuan ei laiin Lalzova pa Pu Hnuna chuan Lalzova leh an ina khawsa Runtung khawchhuak zaithiam Zaihanga@Lalthanmawia te chu di sat turin a tir a.Tichuan chawi ei kham chuan Zaihanga leh Lalzova te chu di sat tur chuan Zohnuai lam panin an chhuak ta a. Di sat tur e, ti lo chuan Pu Kira thingremzaithei an ngaithla leh ta rih a. An ngaihtlak zawh chuan Zahnuai lama di sat tur chuan an kal ta a, Pi Saichhingi chuan kuvakhawr a lo ţheh a, an kal ta zel a.
Zohnuai an pel phei a, Dawn khaw panna kawng lungpui pheiah an kal zel a, hmun thengthaw nuam tak mai, eng lai pawha thlifim tleh heuh heuhna hmun, Chawlhhmun an tih chu an thleng phei ţep tawh tih chuan Dawn khaw tleirawl sang thlerh thlawrh, hmel ţha tak, mit meng fiah tak, ngo paw phat mai, baksam chhawlleng a mawi tak chauhva kir, pian nalh bawk si, a kal hah avanga biang tai sen tek mai, ngaihno bei zet si chu an tawk ta a.Chutia an han intawk chu engmah sawi lo chuan an inpel ţha mai a. Mahse an han inpelh hnu chuan Chawlhhmun chu an thleng phei chhawm ta mai bawk a. Lalzova chuan Zaihanga hnenah chuan, “ Titeh, lungpui chungah hian i ţhu teh ang’ a ti a. Lungpui chungah chuan ţhuthmun an han rem fel te te a, engmah dang sawi lo chuan, “ Thanmawi, i lehkha ken kha han phawrh lawk teh, i pencil nen khan. Ka’n sawi anga lo ziak teh le” a ti a. Tichuan Lalzova chuan hla a han chham chhuak zung zung ta mai a, Zaihanga chuan a lo ziak zel a. A han ziah zawh meuh chuan hla ţha deuh mai a lo ni ta der mai a. A thluk atan pawh a hma lawka kalkawnga Pu Kira thingremzaithei an ngaihthlaka Sap hla thluk mawi tak mai kha a hmang nghal a. Awlsam te-in hla a tlin ta der mai a ni.
DI ZAWNI LYRIC
Awmkhua a har suihlunglen in ka thlir vel a lenkawl,
Chhak an ainawn a vul tunge ka suihlunglen min hnem ang?
Awi! tawn ka nuam chhingkhual a Di Zawni ka suihlung min hnemtu,
I ngai hian ni ka leng zanmu ka chhing theilo a ni.
Aw! Au ila min chhang ve tak ang maw?
Suihlung a leng em mai Parte,
Kan kar a hla mahten ka tuar bik ang maw lunglen hi?
Sakhmel tawn leh ni her thuai la Di Zawni.
Chungtura ni thlang lenkawl an a lo her liam leh ta,
Ka tawn loh zun ai di ngeiin min lo zem e, ţangah;
Awi! tuar a har tawn mang chauhvah em ni i sakhmel kan tawn ang?
Tlangtin bawm romei-ah hianin ka la zam ral awm e.
Kum 1945 December 2-a a piancham vawi 21na a lawm hnu December 8, 1945-ah khawsikpui avangin a boral a. Lungleng hmingthanga sawi a nih avangin Fam Lalzova tia sawi thin a ni.
LALZOVA HUN HNUHNUNG hi chiang deuh zawkin han belh leh kawk ila..
December 8 hi, Mizo hlaphuah thiam hmingthang tak, Lalzova thih champha a ni a. Tin, December 9 hi a ruang ni a ni bawk nen, a thih chhan hi lunglen vang nia sawi te a awm ţhin a, chuvang chuan a thih dan kimchang ka han tarlang ve lawk teh ang.
Kum 1945 Thlasik lai a ni a, Leitlangpuiah chuan Tilbury Cup Hokey Tournament a awm a. Inkhel thiam a nih avangin Lalzova pawh chu a tel ve a, Bazar team-ah a khel ve a ni. Tlai khat an inkhel leh chu, an inkhelhna Dhubi mual (Tuna Țhuamluaia mual ni ta) kha a khu em em mai a. An khel ţha hle a, an khingpuite pawh an hneh nghe nghe. Mahse mual kha a khûk em avangin an hritlan phah nual hlawm a.
Chumi an inkhelhnaa a hritlang char chu a man fuh deuh a ni ang, a khel zawm peih ta lo va. A aiah Pu Shyan-a an la ta nghe nghe a ni. An team chuan an khel ţha chho zel a, chhimbial Scout team nen final khel tur an ni a, Lalzova dam hun an nghah avangin an chhawlhsan hret nghe nghe.
Lalzova hritlang chu a zual zel a, a bet ta viau mai a. Chutia khuate sik ta chu, sikserh enkawlin an han enkawl phawt a, pneumonia niin an ring leh a. M&B mum te an eitir leh a. Chuti chung pawh chuan zual lam a pan zel a, zankhat phei chu an mu ta mang bar lo va, a lu chu tuiin an leih tlaivar ta hial a ni.
A tukah chuan a nutein Daktor Lukira, Sipai Damdawi in pana kal mek chu a va au kir a. Ani chuan damdawi ina dah phawt turin a râwn a. December 3, 1945 (Thawhţanni) chuan Damdawi in chu an panpui ta a.
Damdawi in an thlen chuan khumah an han hlâng dawn a, a nutei hnenah chuan, “Kei chu haw leh tûr ka awm tawh lo vang a,” a ti! A thlaphang hle a ni tih a nutein a hriat chuan, “E, thlaphang mah ta che, Damdawi in kan thleng tawh alawm. Daktawrin an enkawl ang chia, dam takin inah i haw leh thei thuai ang,” tiin a han hnem ve na a. Dik tak chuan, ani pawh chu a thlaphâng ru ve hle a ni.
Daktawr chuan, “A natna hi Typhoid a nih hi. Tumahin chim buai loh a ţha ang. Puan zar hliah ula, natna inkai theih chi a ni a, chuvangin fimkhur a ţha e,” a ti ta mai a! A awmpuitu leh damlo dang awm ve, Daktawr thusawi hre pha chin chu an ngui ta nghiai mai a. Typhoid a nih phawt chuan dam chhuahpui chi ni lova ngaih a ni a, chu bâkah a hma lawkte pawha ţhalai, tu tu emawin an lo thihpui nual tawh avangin Lalzova chuan tuar chhuak zo bikin an ring lo ţheuh va, namên lovin an thlaphang ta hlawm a.
Lalzova chu natna khirh tak mai, thihpui ngei tûr chiin a tlâkbuak a ni tih an hriat chuan, ţhalai chang lo pawh, a lung fing deuh chin chuan, hla phuah thiam, lem ziak thiam, rimawi tum thiam tak, Zoramin a chân dawn a ni tih an hria a, an rilru a khawih em em ţheuh a ni. Damdawi ina Lalzova awm thu chu, thingtlang aţanga vaikal apiangin an paw haw bawk a, kar lohvah Mizoram pawh a dêng chhuak thuai.
Nghah chi nia an hriat loh avangin Tilbury Cup Final pawh chu khelh mai an tum ta. Hockey Final khel en tur chuan veng hrang hrang aţangin mipui an lo fuan khawm a. Sailovi pawh a ţhiante pathum nen Final en turin an kal ve a. Mahse, Damdawi ina awm Lalzova chu an tlawh hmasa a.
Chutihlai chuan Lalzova chu a nâ buai viau tawh a, a ţawngvai a ţawngvai mai a. A khum bulah chuan a nu hi a lo ţhu a. A nu chuan, “Zopui, hei i ţhiate’n an rawn kan che asin, lo meng teh,” a ti a. Ani chu a lo meng chhuak a. A nu beng bulah chuan a han phun sep sep a. A nu chu lo dak chhuakin, “Kha kha alawm ka mumanga ka hmuh ka hmuh chu, a ti a ni e,” a rawn ti a. Sailovi chu a zak hle mai a. Han awm ve reng pawh châk mah se, ţhiante nena inkhel en tur an nih miau avangin an kalsan ta a.
Lalzova natna chuan zual lam a pan zel a. Chhungkhat laina an inpun khawm a, damdawi in tualah chuan ngawi rengin an ţhu ţhup mai a. Zawi te te hian Lalzova chanchin chu an sawi sep sep a. Zan lamah pawh mi engemaw zat chuan an tlaivarpui ţhin.
Typhoid vei damlo hi chu an nâ â bual duh khawp rêng a. Lalzova pawh chu, â bual chuan a awm rih lo nain, a ţawngvai deuh reng mai a. A puan tlangte chu a zutin a dap a dap ta mai a. Amah hla phuah ngei chu chang khat emaw, a thunawn emaw te a rawn sa chhuak ţhin. Chang khat fel tak a han sak chhuah chu:-
Kan lênna Leitlang khuapui,
Rairah riang tual kan lênna;
Pâr ang chul thei tak ang maw,
Tlâng tin di nêm puan zârna, e khai!
tih hi a ni.
Thawhţan tuka damdawi ina lut an nih kha, Zirtawpni lamah chuan a chau tawh hle mai. Mihring ngaihtuahna mai aţanga chhût chuan beisei a bo hle tawh a ni. Chutah lei lam thil chuan, a minit telin a hlutna a hloh tial tial a, van lam kohna a ring telh telh thung!
Zirtawp zan chuan Lalthansangi Aizawl zin kha a lo thleng hlawl mai a. Lalzova hmuah pahin tia Aizawl zin kha a ni a. A pu Lalhnema te’n an lo chelh bawk nen; Lalzova lah chuan Syhlet lam aţangin Aizawl tlawh lovin Lunglei a pan kual ta daih bawk si a, an in pelhsawlh ta a ni.
Lalthansangi, Lunglei a lo thlen chuan, Lalzova damloh thu leh Damdawi inah a awm a, a bet hle tih an lo hrilh a. Tichuan, mahni in pawh deng hmasa ta lo chuan Damdawi in lam chu a pan ding ta nghal a. Damdawi in tualah chuan nula leh tlangval an lo ţhu ngawi ţhuap mai a. Mahse, tumah be lovin a lut nghal a. An lo zar hliahna puan chu a han keu a, a ngaih em em leh a duh ngawih ngawih, hmuak tura Aizawl thleng thlenga a kal phahna Lalzova, ani (Sangi) pawh duh ve em em tu, tlawm leh zah pawh dawn lova hlaa phuah kûr ngiai nguaitu chu chau em em mai hian a lo mu bâm mai a. A hmuh tum ang leh Aizawl aţanga a lo hawn kawnga a suangtuah dan ang kha a ni ta lo lutuk a. “Ka haw hun chuan, Lalzova lo leng ang a, amah hla phuah ngei mai.
I dam thin maw Parte,
Tawn loh kar ni zawng khan?
tia inchibaiin kan han zai dûn leh ang a,” a tih rilruk te chu, ‘Duhthuleng kan sâm mai zawng a lo ni e’ tihna rilruin a rawn luahlan zo ta!
Chutah zet chuan Sangi tan insûm ngaihna a awm tawh lo, khum tlangah chuan ṭhuin, “U Zo, hei ka rawn kan che asin,” tiin a rawmawl ţhui par, mawi tak, a haw huna pek atana a tih chuan a chal chu a han dawmsak a. (Hetih hun lai vel hi chuan, nula-in an ngaihzawnte an duhzia leh an hmangaihzia an lantirna sang pawl chu rawmawl ţhui par pek hi a ni). Mahse, ani chu a men pawh a rawn men peih si loh avang chuan Sangi mittui chu a tla ta zawih zawih a.
Lalzova nu chuan, “A ni tak e Zopui, hei ‘Rual zawng zawng zinga Sangzuali’ a lo kal asin. A koh che chu han chhang ta che maw,” a ti a. Sangi chuan, “U Zo, nangmah thlahlel leh ngaiin Aizawl thleng thlengin ka lo hmuak che a, engati kher kher nge ka zin bo hlana heti tak maia i lo chauh le? Ka va han lungawi lo tak em!” a ti a; a kûn a, tlawm leh zah pawh dawn zo lovin Lalzova hmui hil, rêp deuh ţhet tawhah chuan a zu fawp zauh a.
Sangin a lo hmangaihzia leh damlo rimchhia leh chatthla ţep, natna kaichhawn hlauhawm em em a nih pawh dawn chang lova a han kuah a, a han fawp duh hial mai a hmuh chuan, Lalzova nu chuan mak a ti hle a. Tichuan a fapa hmangaihpuitu chu ngaina em em mai hian, “Sangi, nang tal chuan Zopuia kal tum hi i chelh ding thei hram lo’m ni?” a han ti a, a insum zo lo va, a ţap ta tlawk tlawk a. Mû leh mal pawh a nei hlei thei lo, a khûr hlawk hlawk a, a khawng a, bawisawm a ngai ta hial a ni.
Chutia a enkawltu leh bawisawmtu ber bawisawm ngaia a awm tak si avang chuan Sangi chuan, hmangaihtu tan chuan theihtawp chhuaha hmangaihna lantir hun niin a hria a. Mite mak tih tûr leh an sawi duh tûr pawh dawn sî sê ţûlin a hre lo va. Lalzova lu chu a han dawm kang a, “U Zo, hei tal hi chu han in hram teh,” tiin serthlum tuisawr hi a han tulh a.
Chutia duat taka a han enkawl vang chu em mawni, Lalzova chu harh leh deuh dawn hian a lang a; an lawm hle a. Chu chu alawm ţhenkhatin, lunglen vanga damlo, Sangi a lo hawn tak avanga lo harh leh deuh ni awma an sawi leh hmanhmawh ni. Mi tinin an ngaihchan ţheuh avangin a chau zual deuh emaw, tlema a ţha deuh emaw te chu veng kil khawrah pawh an hre ve zung zung a. Veng hmawrahte phei chuan, “Țha-Sangzuali a lo thleng a, a dam leh dawn e,” te an lo ti hman hial a ni âwm e.
Tichuan, khua pawh chu a lo var ve leh ta a. A thawm thangva maiah chuan mipui chu an lawm hman viau a, mahse ama dinhmun tak takah chuan lawman tur a awm chuang lo. Khaw var hnu, zing daih lai chuan thei leh thei lo hian :-
Kawng zau taka hawnin a awm
Kawng êng mawi nuam tak mai chu,
tih chang hi a rawn sa chhuak vau vau mi a. Chutih lai chu a menpuitu nula leh tlangval pawh ngaihţha deuh zawka an ţin darh lai tak a ni.
Ṭhenkhat chuan, changkang deuh leh lo harh ta zawka rawn zai chhuakah riak an ngai a, an lawm deuh va. A nu erawh chuan, “Fapa kan nei ta lo! ‘Hetiang damlo nâ tak an zia chhuah tawh hi chuan, rei an awh tawh ngai lo e’ an ti tlat a ni. Kei zawng ka ngaih a ţha lo tawp mai!” a ti a.
Chuta ţang chuan a lo chau leh zual ta a. A thaw chauh an enin a mar an dap ţan ta a. Ni a lo tlangsang a, engmah a ang chuang lo va. Chawhnu a han thlanghera, a ral tial tial ni hian an hria a; a marte pawh hmuh zawh loh chang an nei ta zauh zauh mai. Tichuan, December 8 chu nilêng zo lovin tlai lam dar 4:30-ah chuan a nu leh pa, a unaute leh Sangi te, a ţhenrual ţha, amah ui em emtute chuan ţap chung pawhin an ui ding zo lo va, he khawvel hi a lo chhuahsan ta a ni!
Chutia a han chah thlak takah chuan, damdawi in chhung leh tual chu ţap thawmin a luah khat nghal a. A hre pha apiang chuan Lalzova a thi ta a ni ang an ti nghal ţheuh va, damdawi in an pan nghal zung zung a.
Damna beiseia damdawi in pan chu, beidawngin ruang nen in lam pana an hawn a ţul ta! Bazar veng lam pan chuan, Lalzova ruang chu muang têin an kalpui a. Kawng dungah te pawh chuan insum thei an awm lo va, a hmei a pain an inhru fap fap vek mai a. Rual zawng zawng zinga Sangzuali pawh chuan, hmangaihna mittui nen a ui din zawh loh chu lungchhe vankaia ţap chungin, a ruang hnaih berah a zui a. ‘Par ang chul thei tak ang maw?’ tia zaia a lo chawi ţhin, Leitlang khawpui pawh chu a ngui nghal nghuih mai hian a hriat a. Damdawi ina an thawm leh kawng dunga an ţap thawm hre pha lo tan pawh, Biak In dar khât fân raih maia han ri vâ vâ chuan ni danga dar ri an hriat ai chuan an thin a ţhawng zual bik a. ‘I hi! Lalzova a thi ta a ni ang!’ an ti nghal ţheuh a. Bazar Venga an in chu an pan nghal zung zung mai a ni.
Tichuan, Mizo danin tlangval tlawmngai chu zualkovin an khaw chhehvel leh veng hrang hrangah an tlan darh sang sang a. Khawhnaite pawh êng (signal)-in an hrilh a, Aizawl leh Calcutta-ah thirhrui an thawn bawk a.
Chumi zan chuan Lalzova zan hnuhnung hmanpui turin veng hrang hrang nula leh tlangval an lo thleng ruih ruih mai a. An in leh tual, Bazar kawng pheite chu an khat hmur mai. Zai pawh a rual hlei thei lo hial zawk a ni. Chuti khawpa tam chu ni mah sela, zan reiah pawh fiamthu han thawh emaw, tîtî dang lo vawrh emaw reng reng an awm lo. Thlasik vanglai a ni titih tawh mai a, khua a vawh hrehawm tehlul nen tumah hawn zai rel reng awm lovin, chhimbial hla phuah thiam, rimawi tum thiam bawk si, a thih zana tlaivar ve lo nih chu an herh ţheuh a ni ang, an tlaivar kim ţhup ni ber hian a lang.
Sangi chuan amah hmangaih em em ţhintu, a thinlunga leng lo hla hiala phuah chhuaktu Lalzova bulah chuan a awm rei thei dawn tawh lo tih inhriain tlawm leh zah pawh dawn lovin a ruang bul hnaihah chuan a ţhut chilh a, a hmel chul riai tawh hnu chu, mittui karah a thlir vawng vawng mai a ni.
Zai a han tawp a, hla an lak leh hma si karah te hian, tap thawm chauh lo chu hriat tur a awm lo va. Chutianga an zai chawlh lai tak chuan Lalzova nau chuan tap chungin,
“Aw, chhâm anga zâl ka U riangtê, tho rawh.
Zanin kan run chhungah zaleng an kim e,
Nghovar lu kan awi lah ni si hlei lo. . .”
tiin a han chham a. Chutah zet chuan hnukulh lo leh mittui tla lo pawh an awm lo.
Tleirawl a la nih avang leh veng hrana awm te an nih bawk avangin ‘Phu loh C.S tleitir hmelţha Sailovi’ kha chu mitthi lu mennaah chuan a tel ve lo va. Mahse Lalzova damlo an kan ţuma Lalzova’n a nu beng bula ‘Kha kha alawm ka mumanga ka hmuh ka hmuh chu!’ a tihte leh thil hrang hrang a ngaihtuahin muthilh har a ti ve hle a. Mahse tuar awm taka lan erawh chu ţhain a hre lo va, a inthup hram hram a ni.
Lalzova ruang awm ni (December 9) chu khua a ţha hle mai a. Thlan lai tur pawhin veng hrang hrang tlangvalte pawh an lo tel ve a. Vuinaa tel tumin khaw hnai deuh hlekte pawh an lo kal khawm a.
Tlangvalho induhsakna sang bera induhsakin a thlan chu thuk tak, arsi lang raiha thukin an lai a. Thlan lai tlangval pawh chu an tam elhtiang. Ni danga fiamthu thawha nui hluah hluah ţhin leh inchhaih fiama ri hlut ţhin kha, tuma khap hauh lovin an reh ţhup mai a, ngawi rengin an inlaih chhawk thliah thliah a. Thingpui leh zu sema nula lo kalho pawh an ngui nghiai mai. Thlan laiho zingah lah lo chhawnchhaih fiam tum pawh an awm bawk hek lo.
Lalzova thi chu khawtlangin an sun tak meuh va. SDO Sap pawhin a ngai pawimawh em em mai a. Babu-ho chu a dum suit-a inthuam vek turin a hrilh a, “Ka lo kal hma loh chuan lo vui suh u,” a ti a. Rei fe an nghah hnuah chuan a lo thleng ta a. Pu Kailuaia leh mi dangin an rawn zui a. Pu Kailuaia rual chuan a fanu Sailothangi pawh a tel ve a.
Chutah le! Vuina dar chu khat fân raih mai hian an han vaw leh ta a. A vul lai niah te sakhmel mawiin Pathian thilthlawn pek, hla phuah thiam bikna te chu lo kawl ţhin mah se, chu chuan lei dan chu a pumpelhtir thei bik si lo. Piallei thuah riat hnuaia thim rûn nghak tura hnuchhiah a lo ngai ta tlat mai!
Tichuan vuina inkhwm ţan a lo hun ta. Pu Shorab-an tel rimtui a han theh ţhat ţhat a. Nulaho chuan mittui tla zawih zawih chungin an rawmawl ţhuipar leh ţhui mawite chu an rawn vawm sup sup a. A hmel an hmuh tawpna a nih dawn tawh avangin an en tlawk tlawk hlawm a.
Thlan an lai uluk bawk a, an lai rei fû a. Chu bakah a vuina inkhawm leh a sawngbawl chhung a rei bawk nen, SDO Sap leh Babu ho nghah a ţul bawk nen, thlanmuala an invui liam dawn meuh chuan thlasik ni chu a tla dawn suar suar tawh a. Tichuan thlanmualah chuan Pastor chu ţawngţaiin, malsawmnain hun a khar a. Thlah nan lungte pakhat a thlak zauh va, mi dang pawh chuan an thlak ruih ruih a. A sun ber tur zinga pakhat, Nula Lalthansangi pawhin a rilru leh thinlung zawng zawngin a thlah a ni tih entir nan, lungtê chu a thlak ve zauh va. Khawvel ruak lam chu panin a kir ta bam bam a.
Chutiang chuan ropui tak leh urhsun tak, ui em em chung siin Lalzova lei taksa chu nikin nia Pathianin a kaihthawh leh atan an kirsan ta!
Thulakna: Fam Lalzova (R.K. Lalhluna & R. Lalrâwna) & Hlakungpui mual luahtute.
Comments