PASALTHA
LAMSUAKA
(MIZO ZINGA KHAI HLUM HMASAK BER)
Haulawng pasaltha Lawksiala nupuiin
Sekhum-a an pem dawnin kawng lakah fapa
a hring a, a hmingah LAMSUAKA an sa a. A
naupanlai atanga mi danglam a ni a, amah aia
chakte nena an insual a, an bawhbeh pawhin
a tawpah a bawhbettu chu an tap nge nge
thin. Kum 10 a nihin a pa silaiin Savawm sum
ruk a kap a, Zawlbuk thingnawi fawm a awl
phah a ni.
A lo tlangval a, a chakzia miten hre mah se,
khawtual tlangval inbuannaa tel chu
'Hmeichhe tihawm tawk a ni. Mipa tan
ramhnuai ah
sual tur an tam' tiin a duh ve
ngai lo. Amah hi feet ruk vel, dar pharh tha
tak, ngo vah mai leh hmeltha tak a ni.
Lalburha pasaltha chhuanvawr a ni a.
Lalburha leh Savunga an indo laia pasaltha
hmingthang, Savunga te tuk chauh kawnga a
hmahruaitu a ni a. Sabual khuaa Lalburha
hova an awm laiin Parvatui lal, Lianphunga
khaw pasaltha Khuangchera leh Neihthanga
hoten Berhbial rama thelret an hnai lai chu
Lamsuaka ho hian an man a, chu chu 1876 a
ni. Midangte chu an phuar a, Khuangchera
erawh chuan, ''Kei chu min phuar suh u, ka
tlan bo lovang. In pasaltha Lamsuaka hi ka
khum ang ka ti lo va, tluk ve erawh ka in ring'
a tih avangin a phuarna an phelh a. Pasaltha
na na na chu an zah a, zalen takin an dah a ni.
Sa leh ralah amah bak sawn chu thihna a ni
an ti thlawt a, el tum pawh an awm ngai lo
hial a ni.
A tawi zawngin: Zawngtah or Zopui an tih
bawka an awm lai, Vailen laiin tum khat chu
an khuaa Pawi sumdawng (sawi dan a inang
lo) pathum chu lovin
chhuanlam a siam' miin an la ti ang che tiin
an fuihpawrh (bawl) a.
Lamsuaka chuan tlawmah lain a kalpui ta a.
Pawi palian ber a bitum chu awlsam takin a
that a, Chala pawhin a bitum chu a that ve
bawk a. Taikhama erawh chuan a ngam lo va,
a bitum chu a tlanbo ta a.
Kum 1900 khan Thangtinzo-va Paite pathum thimal zuarin Chhim Lalbura khua Thingtlubuan an tlawh a. Thingtlubuan mitha leh lal upa Lamsuaka chuan Chala leh Thatkhama chu a beru a, “he Paite pathum sumdawng-ho hi daiah kalpui ila, that ila, an thi zawrh hi I laksak vek ang u,” tiin a sawm ta a. Chala te pahnih chuan Lamsuaka thu chu an thu chu an lo zawm a, Paite pathum chu daiah an hruai chhuak ta a ni.
An phiar lawk dan angin tum an lo insem lawk a; daipawnah chuan Lamsuaka chuan, “ti teh u, chem I inthleng the ang u,” a han ti a. Paite ho chuan an chem an pek veleh an tum lawk ang chuan Lamsuaka leh Thatkama chuan an tum an that ve ve a, Chala chuan a tum a chhuah ta a. Chala mi chhuah chu a tlan ta a, Aizawlah Sawrkar hnenah a va report ta a; dahrawk Pawihte Babu ‘Beguan Singh’ –a ho hovin Police chuan Thingtlubuan chu an va tlawh a.
An khaw pa-ho zawng zawng an kokhawm hnuah an Paite hruai chu a thiante thattu niawma a hriatte kawk tur chuan an hrilh a; Paite pa chuan Lamsuaka chu a kawk ta tlat mai a. Dahrawk Babu chuan, “Hei chu a ni lo vang. Dawt I sawi a ni ang. Hei hi chu an lal upa asin,” a ti a.C.I pakhat Liannawma a telva a; chu chuan a laichin pa Thatkhama hnenah chuan, “Hei, in inzep thei dawn lo ve. Inpuang ula, ‘Kei chuan ka that ve lo va, Lamsuaka leh Chala erawh chuan an tum an that a ni e,’ tiin inpuang mai la, nang chu I him ang,” tiin a lo sawi ru a.
Liannawma zilhna chu Thatkhama chuan a pawm ta a; Thatkhama a inpuang tih an hriat ve leh Lamsuaka leh Chala chu an chhungte nen an tlan bo ta a. Tuikuk-ho kuaah an zuk tlan lut a, an zingah an an zuk cheng ve ta a. Lamsuaka erawh chuan a khawlai lenna-ah leh a zu chhimna-ahte chuan englai pawhin inven nan chemte hi a pai ru reng thin a ni.
Favang a lo thleng a, Lamsuakate awmna chu sorkarin a hre chhuak leh ta a. Man tumin Pawite Babu leh Police-ho chu an thawk chhuak leh ta a. Pawite Babu chu Mizo cheiin a inchei a, a hrum (Sam zial) chu Mizo tihdan angin a tukkhum lamah a zial sawn a. An awmna khua a mi te chu a ko fal a, an hnenah, “Lamsuaka hi zu inpui-ah sawm ula; a chemte laksak ula, mi pathum velin bawhthlu bawk ula, chu ve leh min rawn au ang che u,” tiin a sawi a. Dahrawk Babu ti ang chuan zu chu an inpui ta ngei a, an zinga pakhat chuan Lamsuaka hnenah chuan, “Khawnge I chemte chu, kuhva phel nan ka’n hmang the ang,” a ti a, chemte an inpek fel ve leh chuan Lamsuaka chu an vai chuan an bawh rawn ta a, Police chu an au chul bawk a. Police ho chu an va kal a, an va man ta a ni.
An chungchang thu chu Bawrhsap-in a rel ta a. Thatkhama chu damchhung lungin tang turin a ti a; Lamsuaka leh Chala chu khaihlum turin a ti ta a ni. A rorelna thu pawhchahna chu, “He mite hitualthat tak meuh an ni a. Hetiang hi he ramah hian a la awm ngai lo va. Hei hi a hmasa ber a ni a. Tun hnua mite’n an rawn chin zui ngam loh nan, danin a na thei ang berin an chungthu a rel ang a, an awkhlum tur a ni,” tiin Bawrhsap chuan a tlip a ni. Bawrhsap thu chu nemnghet turin Assam Chief Commissioner hnenah an thawn a.
Chief Commissioner thu a lo thlen hmaa an lo nghah chhung chuan Zosapthara’n Pathian thu an hnenah hrilh a dil a, an phal sak a. Hapta khat lai chu Pu Zosapthara nen chuan an hnena Pathian thu hril turin tlai tin kan leng dun thin a ni. Tlai khat chu Dahrawk Babu kan tawk a, “Naktukah khaihlum an ni dawn,” tiin thu min hrilh ta a. Tan-in kan va thleng chu, Lamsuakate rip-ah chuan chhangte, vawksate, artuite, eitur tuihnai tam tak an lo dah khat dul mai a. Lamsuaka chuan, “Nauva, i duh duh kha ei rawh” min lo ti a. Mahse, kei chuan engmah chu ka ei duh lo va.
An awmna pindana kan thutna atang chuan tukverh awngah hian an khaihlumna tur an siam vel chu ka hmu thei a. Lamsuaka awmna a kan awm lai chuan Bawrhsap leh Sap Sanga chu an lo kal a; thirtlawn kawngkhar awngah chuan an rawn bih a. Lamsuaka chu Pathian thu kan hrilh a, Isua an khenbeh lai a, a dinglama misual pakhat an khenbeh-ina, “Isu, I ram I thlen hunah kei mi hrereng ang che,” a tih a, Isuan, “Tih tak meuhvin ka hrilh a che; vawiin ni ngeiah ka hnenah Paradis-ah I awm ve ang,” a tih thu kha ka hrilh a. Kan nunna a la tawp hma chuan thih dawn tep pawhin kan sim hman phawt chuan Pathianin min la ngaidam thei zel a ni, tiin thu ka sawi a.
Lamsuaka chuan, “A ni e, kan at vangin thil kan lo ti sual ta a, Pathian leh Sawrkarin min ngaidam ang chu,” a ti a. Kei chuan, “Sawrkar ngaihdamna tur chuan a tlai lu tawh pawh a ni thei a; Pathian ngaihdamna tur erawh chuan a la tlai lo ve,” ka ti a. Pu Sapthara chuan, “ I tawngtai ang u” a ti a; Lamsuaka chuaa, “Tawngtai rawh u, kei pawh ka tawngtai ve ange a,” a ti a. Pu Sapthara tawngtai zawh chuan a tawngtai ve ta a. Heng Lamsuaka hun hnuhnung ber ka hmuh atang hian ka han dawn kir lehin, tun thleng hian Lamsuaka hi chhandam a nih ka la ring reng a ni. A chhungte dam an la awm chuan ka ngaihdan hi min tawmpui se, ngaihtha takin lo awm se, ka duh a ni.
Lamsuaka hi an khaw Pasaltha a ni reng a, a pasaltha tak tak niin ka hria. Chuvangin thi tura an tih hnu pawh chuan zam hmel leh hlau hmel a put lai reng reng hi ka hmu lo va, hamhaih hlek lovin a awm ngaiin a awm a, aw fel tluang tha tak hian a tawng reng bawk a. Huaisen leh dawihzep kar chu a lo hla hle mai. An khaihlum lai rawn en turin Paruana khawtin khaw tinah an theh darh chiam a. An khaihlum lai entu mipui tling khawm chuan Police Thana leh PWD Godown tlang pang saw an khah vek a ni.
A hun a lo thleng ta, Lamsuaka te chu mit tuam leh hnungkhirhin an rawn kai chhuak a. Hrui valh an han awrhtir lai chuan Lamsuaka chuan, “Hei kan at vangin thihna khawp thil kan lo tisual ta a; tun hnu-ah chuan tumahin rawn ching ve hlek suh ang che u,” tiin entu mipuite chu a zilh a; Lazar ban anga thing khampheiah hian awhhlumna tur chu an suih a. Bankak inkarah chuan lei an lai khuar a, a khuar zawnah chuan thuthleng sei ang hi thingphek an dawh a, dawhkanah chuan Lamsuakate pahnih chu an dintir a.
A darkar rik ve leh an dinna thingphek chu an pheh sak a, khuar khuruma tla thla tur chu, Lamsuaka chu a tlak sual a, khur kovah chuan awk mar lo chuan a ding ta chat mai a. Khur kova a ding lai chu Sapsanga chuan tiangin a han hawlh thla leh a, khur chhungah an thi tur chalchang hmel hmuh phak lovah chuan an thi ta a ni.
. An khaihlumna pawh
hruizen ni lovin, nghakuai ang thirzum a ni a.
Chala chu vawi khatnaah thirzum chuan a
awk chat a, Lamsuaka erawh chu vawi thum
zet a awk thelh a, lei-ah a tla ding chat chat a
ni. Lamsuaka chuan, 'Ka hlau emaw in ti ang
e, ka hlau reng reng lo a nia' Bawrhsap hriat
khawpa ring chuan a ti lang lang a. Bawrhsap
chuan a awi lova, a thinphu a khawihsak ngat
a. 'A hlau lo tak tak, ka thinphu aiin a thinphu
a pangngai zawk' a ti hial a ni.
He Sap hi
Mizoin Sapsanga/Sapsakeia an ti mai a,
Midum-kham an tih kawng laihtirtu saw a ni
an ti.
Taikhama erawh chuan a bitum a
thah ve loh avangin khaihlum a pumpelh a ni.
An khaihlumna hmun hi Bara Bazar kawng
chung zawk atanga Jail Road peng chho,
Babutlang panna kawnng, Jail hlui hrul, RM
Hall thlen hma, IG Prisons Office kawt phei lai
hi niin an sawi.
( ka lak khawm na hi a hran a vangin a buar chuar deuh mai thei)
SOURCE :...............by lushai_er@Varparh, April 1957 issue... LEH Robert Thangmawia> SPECIAL REPORT
Aug 2014

Comments

Popular posts from this blog

FAM LALZOVA.

CENTRAL JAIL TLANCHHUAHNA