FAM LALZOVA.

PASALŢHATE THLAPHÂNNA TLÂNG


-Rohlupuia Chhangte, Kawrthah



Mizo lalte zînga lal ropui tak Lallula Sailo chuan Thlanrawnho a rawt chiam a, an thimrim rawn er let leh tur tuar ngam lovin a thlangtlak phah ta a, kum 1800 bawr vel khan Lungphun leh Hreichuk velah in 300 chuang neiin a lal a, kum 1807-a a boral thlengin he hmunah hian a awm hlen ta a ni. A khua a lian tham bawk a, mi chi hrang hrang pawh an tam hle reng a, sa leh ral lakah pawh inmuanchhuah tham an awm a ni. Pasalţha leh mi huaisen tam tak an awm a, chung an pasalţha zînga mi Zâma, Kâpthanga leh Mûanga te sai ramchhuak pel tura an rammut chanchin chu a ni, ngaihnawm ta ber mai chu.!
Chutih hun lai chuan Tut lui thlang lamah hian khua tih tham a la awm lo va, ngaw dur chhah tha takin a la tuam vek a, Hachhek tlangdung chhim lamte phei chu Sai ramtlatna hmun, ţuan leh mang ata tuma la tuk loh ngawpui chhah ţha takin a khuh hring nghulh mai a ni.
Tichuan,Pawltlak thla tirah chuan pasalţha pathumte chuan Sai kah tumin Hachhek tlangdung ngawpui hnuaia rammut chu an tum ta a. He lai ram velah hian sa chi hrang hrang a tam avangin hmun hla tak tak atang pawhin pasalţhate chu an rammu ţhin a ni awm e. Vachhe tlang chhak lam daiha khaw ţhenkhat Hmunpui, Arte leh Chhippui khua aţangte pawhin pasalţhate’n sapui an lo pel ve tawh ţhin a. Chung pasalţha rammu te chuan sapui mai bakah huai leh rau mak takte pawh an tawng ţhin ngei ang. Muangate ţhian pathum thil tawn pawh hi awihawm loh ang hiala lang, mahse a tak taka thil thleng ngei si a ni.
Rammu tura an inbuatsaih lai aţang tawhin an phur em em a, van lam an han en a, an duhthusam ang ngeiin thla de tir ding lam sirah chuan arsi a awm vâ a, chu chu pipu chena rammut hun ţha ber chhinchhiah nâna an lo hman kumkhua a ni a, chuvang chuan saingho var ţha tak nen hlawhtling taka an haw leh hun tur thlengin an suangtuah a, an kal dawn zan phei chuan chu mawlh mai chu helhkamin mut pawh an mu ţha hlei thei lo va. Mûanga phei chu naupang tê a la ni a, dai hnaia sa hliam beihna vêlah te chuan a lo tel ve tawh ngei a, mahse rammutna puithamah a vawikhat tel vena tur chauh a la ni. Chuvang chuan a rilru tak pawhin a huphurhna leh a châkna a inzat hial ta ve ang.
Khua a lo var hnu chuan an ţhian thum chu zan sarih riak faisa ak chungin an chhuak ta a, a ngil thei ang bera kalin Hachhek tlangdung chhim lam chu an pan ding ta nga ngat mai a ni. Thui fe chu mumal takin an kal thei mai a, mahse an kal thui deuh deuh va, hmun tam takah awihţen, lung khawkrawk leh hruihnawk avangin an kal sawt hlei thei lo va, han bo deuh that that chang pawh an nei a, a tawpah chuan saitluang(sai kalna kawng)an hmu ta zauh zauh a, ni hnih lai an kal hnu chuan Hachhek tlangdung, chhim leh hmar zawnga inkhawh zui mai chu an thleng ta a ni. Chumi ni chuan riah buk an sual nghal a, a tuk lama che chhuak turin an chawl hahdam ta a.
A tukah sai pel tur chuan an thawkchhuak ta a; chu chen chena hla rammu ta chuan sai ngho ţha tak hawn loh chu an duh hauh lo va, amaherawhchu ramsa chi hrang hrang a tam em avangin Muanga te anga la rammu ngai lo tan chuan an sa hmuh apiang chu kah a chakawm em em vek tawh mai a, sazuk chal, kihreu ţha tak tak maite chu kah chak takin a thlek leh vang vang ţhin a, mahse an hotupa Zama chuan,"Kan hlawhchham ta a nih leh kut benga haw thlawt aiah sa dang chu kan la kap chauh dawn nia," a ti si a. Chutih rual chuan sai pawh chu an hmu nual a, mahse a ruala an tlat ţhin avangin ruahmanna fing tak nei chunga beih an ngai si a, tlema tla fal deuh hmuh tumin an bei ngial a, an hlawhchham ta ţhak a, "Vawiin zawng a ai rih lo a nih hi, i ţinsan rih mai ang u," an ti a, an riahbuk lam panin an kir ta rih a.
Chumi zana an han mu leh zet zawng an zînga pakhat mah chu an mang a ţha ta lo va, khawvar hmain an harh ta vek nghe nghe a; amaherawhchu khua a han var hnu chuan Muanga chiahin a mumang chu a sawi chhuak thung a, ani chuan, "Nizan ka mang chu a mak hle mai, thla a lo eng hle mai a,vawk kuang-ah hian tui nu deuh hi a lo tling khat luau mai bawk a, reilote hnuah chuan tui chu thisen hian a rawn bual a, a so but but mai a, chutih lai chuan âwkin thla chu a rawn lem pil ruai ruai a, chu veleh ka bula thing ler aţang chuan thisen a rawn far thla ta zawih zawih a, ‘tu thisen nge ni ang aw..’ tiin ka han dak chhuak a, thingbuk chu sâr hian a lo zam hual a, sâr zam chuan min chhunkhalh tlat avangin engmah ka hmu thei lo va, chiang taka en tumin ka han thlek chiam a, ka harh ta hlawl mai a," tiin a mumang chu a sawi chhuak a. An hotupa Zâma chuan,"I taksa hah tawngkhawngin eng eng emaw i mang mai mai a nih chu, mang ţha a ni ngai, sa mang a nih chu, hauhukin ek min theh a, tlakawrhin min chhaih te a nih loh chuan vawiin zawng sai ngho var kan kâp tawh ngei dawn a nih chu," a tih san mai a, mahse chumi ni chu nuam erawh an ti lo tlang hlawm ngei mai. Fimkhur pawh an fimkhur tlang hle reng a ni.
Chutia chhun lama sai kah tuma an han che chhuak leh ta chu an rin loh takin sakeiin a rawn bei ta thut mai a, an pathum chuan theihtawpin awrawl nen an han beilet ve a, sakei pawh chu an kap hliam ve ni ngei tur a ni huk tuarh tuarh chungin a insaseng ve ta mai a. Mahse an ţhian pakhat Kâpthanga chu hrawk khawih pha thuak khawpin a dar vei lamah a lo hap hman reng chu niin, a hliam aţang chuan thisen chu a chik zuai zuai a, a thaw hrawk hrawk a, Zama chuan,"Heti ringawt chuan a dik dawn hauh lo mai, kan bûk lamah tal kan thlenpui a ngai a ni," a ti a, Muanga nen chuan a zak lehlam lehlama ţangkham chungin an buk lam chu an panpui ta a, thui pawh an kal hmain Kapthanga chu a hliam tuar lovin a thi zui ta mai a. An mangan zia chu sawiin a siak lo ve.
Tichuan a ruang chu mautlawnah an ţawn bet a, an zawn ta a, thisen te chu a baw zawih zawih reng a, an mahni pawh chuan thisen chu an kai hniang hnuang a. Rampalailenga ţhiante ruang han hnutchhiah ngawt mai chu an ngaingam bawk si lo va, rit ti chung chungin chuan an zawn zel a, an han chawlhpui leh rih ţhin a, an ţhianpa hmel lah chu an han en a, thil hmuh nuam tak a ni bawk si lo. Maktak maiin an riahbuk chu an pawh thei ta reng reng lo mai a, an inzawn kual an inzawn kual ta mai a, an darte chu a nain a vung nasa tawh hle a, an dar vung chuan an beng a thleng deuh thaw a ni.
An hah tawngkhawng tawh em avang leh an dar vung nasa ta lutuk avang chuan zawn zel ngaihna a awm ta ngang lo va, a tawpah chuan Zama chuan, "Muanga, i mumang kha a thleng dik ta a nih hi. A tihngaihna hlawl a awm ta lo ve, ţhiante ruang rampalailenga han hnutchhiaha kan haw san chuan tu leh fate thlenga men ngam lohna khawpa thil zahthlak a ni si a, tunah hian tihthei leh duhthlan tur dang kan nei tawh lo. Ruang hi helaia Khiang kungah hian kan han dah ang a, pakhat zawk zawkin kan lo awmpui ang a, pakhat zawk zualko turin kan kal ang. Nang, a naupang zâwk i ni bawk a, zualkova kal nge i duh ruang lo nghah?" tiin Muanga chu a zawt ta a. Ani chu a inngaihtuah vang vang a, a tawpah chuan, "Zuako tur chuan ka kal a nge," a ti ta a, tichuan Khiang kung lerah chuan ţhangtê an dawh a, ruang chu an han hlang dun phawt a, thingler aţang chuan thisen chu leiah chuan a far a, a hnuaia hnahthel ro te chu a buak sen ngiai nguai a.
Tichuan, tui leh eitur an neih ang angte chu insemin an inţhen ta a. Zama chuan ruang chu thinglerah a ţhutpui ta a, Muanga pawh chu zualko turin a kal ta vang vang a, a ngil thei ang ber pawhin kal se km 80 vel a kal a ngai dawn a ni. Chuta karah kawng dap chawpin a kal dawn a ni si a. A kalna chin chhinchhiah nan leh kawng a bo loh nan thing kak karah a khat tawkin lung a zep ta zêl a, thlaphang leh mangang takin rampalailengah a maltlat ta a ni.
An ţhian pahnih tan hian duhthlan tur a vang hle awm e. Muanga hi engtia rei nge a thang ang, kawng mumal lo taka kal tur a nih bakah sa te pawhin an lo bei thut thei a, chu lovah a vanduai phei chuan kawng lakah tluk hlum der theih a ni. Chu tak chu ngawpui kara mahni chauhva ţhiante ruang lo nghaktu tan chuan ngaihtuah tham a tling ngei ang. Amah Muanga tak pawh chu a ngaihtuahawm letling zawk a, chhun zan zawma kal tur a ni a, a ţhianpa khawhar dan tur leh a lo kir hun a nghahhlelh tur zia hre ran bawk siin hah pawh sawi thei lovin a kal dawn a ni a, ruang lo ngah ang bawkin thil huphurhawm tak chu a ni ngei ang.
Zan a lo ni a, Zama chu a khua a har hle mai a, chung lai ngâw vel chu chhun pachangah pawh a thim ruih a ni si a, zanah ngat phei chuan a thimzia chu aimitthlawn an sawi ang mai a ni. A ţhianpa ruang bulah chuan a ţhu ran mai a, dumde lah chu an tam khawp mai a, ruang chu an rawn pan zel emaw tih turin an rawn leng sup sup a, chu mai bakah thawm mak tak tak, mihring thawm niawm taka titi nawk nawk te, hmeichhe zai ri riai riai niawn tak te, mangang awm taka au deuh ruai ruai te leh patling rum ri niawm taka ţe thawmte chu a hre ţhin a, hlauh leh hlauh lohin awmzia a nei chuang der si lo. A rilţam bawk si chuan a faisa ah chu a han bar leh hawng hawng ţhin a, Muanga awmzel dan tur mawlh maite chu a ngaihtuah a, ‘Dam takin a thleng em ang chu maw..’ a ti rilru a, a khua chu a har em em a ni.
Zan a lo rei deuh deuh a, thawm riva a tam ta telh telh a, nakinah chuan an ţhianpa sehtu sakei hliam khan thawm a rawn nei ţan ta a, thing hnuaia thi farte chu a liak ri ta hlawp hlawp a, chu tia a thi far a liah rual chuan Kapthanga ruang chu thlaphang awm takin a ai ta tuar tuar mai a, chutah zet zawng pasatha Zama hmulthi chu a ding ta sung sung a. Sakei lah chuan thingbulte chu a vel thur thur reng a. A chang chuan inhrosa chungin lawnchilh a tum a, thingkung chu a ham vak vak a, Zama chuan tuibur leh sawhthing a seh pawlh a, a phuh nam rum rum ţhin a, a rim chuan engemaw chen chu a hnawt kiang ţhin a, mahse a rawn lawn chilh ngei dawna a hriat tak avangin, upa-in, ‘Sakeiin ran leh mihring piansualna nei a seh duh ngai lo ve," an lo tih ţhin chu hriain Zama mangang lutuk chuan sakeiin piangsual anga a ngaih theihna turin ama kut zungte chu a tan chhum ta hmawk mai a ni. Chuvang chu a ni mahna, sakei chuan a lawn chilh ta em lo va, mahse thingkung leh a velah chuan a inhrosa zan tin ta tho va. Zama mangang leh thlabar lutuk chuan a ţhianpa ruang chu a han thlir a, "Ţhiana, lo tho ve teh, a va manganthlak em!," an ti leh thlawt ţhin a.
Zualkova kal ta Muanga pawh chu an ţhianpa thla ai chuan a zui ve zel tho va, thimtham hnuaiah, rampalailenga kawng dap chawpa a kal lai chuan sakeiin an ţhianpa thisen a liah hun awm velah tho chuan a thla ai chuan a rawn zui a, "Muanga, min lo nghak rawh," tiin a rawn au zui tuar tuar a, ngaw hnuaiah chuan a aw chu a thangkhawk ruah ruah a, a thla chu a bul hnai maiah a awm a ni tih hriat takin hnahthelte chu pal rik ang mai hian a ri sun sun ţhin a, pasalţha phanchang tan pawh thla ai ber kher chu a rapthlak zia hrilhfak a nih vei nen; ani ang naupangin chutiang a han hre ta mai chu a khur zawih zawih a, khawhar tawh nak alaiin a thi dang lo chauh a ni. Zantin mai chuan an ţhianpa thla ai chuan a umzui zankhua ta ţhin a ni. Chaw mumal ei lo leh hmanhmawh taka kal ngai bawk si a nih avangin a chau em em a, a chang chuan a chau tawngkhawng tawh chu thingbul ngheng ten a muhil leh sek ţhin a, mahse a mang lamah lehzel pawh an ţhianpa chuan thisen kai hnuang chungin man a lo tum ţhin a, a phu harh leh zawk ţhin a.
Tichuan, chhum lo chat lo va ni thum leh zan hnih a kal hnu chuan ral hla tak aţangin an khaw chul ram chu a hmu ta a, chu lam pan chuan a kal ding nghal char char a, a hmun a thlen chuan thlamah chuan a tlu lut rawp a, chul ram kal te chuan an lo hmu a, "E, kan pasalţha Muanga ni reng chuan, eng thil nge thleng ta," an ti a, an bial nghal laih laih a. Muanga chuan thil awm dan zawng zawng chu a han sawi a, anni chuan, "In thiltih dan chu a va rapthlak tak em, Kapthanga lu chu la ula, Zama nen chuan rawn haw dun mai ula ţha tur, tukhawkhain nge maw dem ang che u le..?" an ti a, an chek tlawk tlawk a.
Tichuan khaw lam panin an inchhawm hawng ta a, khua an thlen hnu chuan tlangvalte chu inpunkhawmin Zâma ruang nghahna hmun lam pan chuan an liam ta a. Muanga pawh chuan kal ve leh a tum a, mahse a ke te chu a pilh nasain a chawn te chu a vung luah mai si a, val upate chuan kal ve an remti ta lo va, tlangval ho hnenah chuan, "Kawng bo lohna turin thingkak remchang apiangah lung ka zep zêl a, chu chu in chhui zêl dawn nia," tiin a chah ta a.
Tichuan Muanga lung zeh chu an chhui zel a. A lung zeh aţang chuan Muanga chu a bo ţhin a ni tih a hriat theih a ni. A tawpah chuan ruang awmna hmun chu an chuang chhuak ta hlawl mai a. Ruang lo nghaktu pasalţha Zama hmel chu mitthi ang maiin a lo dawldang vek tawh a. A hmel aţang chuan thlaphanna nasa tak tuar a ni tih chu hai rual a ni lo. A hriatnate chu mumang ang ruai a ni tawh a, a aw pawh a thâm vek tawh a ni. Tlangvalho chuan, "Thlaphang reng reng suh nangmah lam turin kan lo kal e," an ti a, an thlamuan a.
Kapthanga ruang chu a lo chhe hman tawh in a lo rimtuilo tawh hle mai a, a tui a far tluk tluk thei hial tawh a, a ruang chu zawn haw chi ah an ngai tawh lo a, chulai velah chuan an phum ta a, a thlan chhinchhiahna atan lung an rem a, an kalsan ta a, ruang lo nghaktu Zama zawk chu an zawn haw ta a ni. Heng pasalţhate vanduaina leh an thil tawnte hi a rapthlak em a vangin an lalpa Lallula chuan khawtlangin awmnikhamin an thla a hualsak hial a ni an ti.
Hun a lo kal zel a, mihring lo pung zelah chulai ngâw velte chu lo daidar zelin a lo chereu hret hret zel a, Kawtethawveng leh khaw dangte a lo awm ta a, Pasalţha Zama'n Kapthanga ruang a lawnpuina Khiang thing pawh hi hun rei tak chhung a ding a, a hnu zelah pawh he thing ber kher hi sakeiin an rawn ham ve ta ziah mai nghe nghe a, chu chu Kawrtethawveng daiah hmuh theihin a awm reng ţhin a, chu chu hmingah chawiin chu lai hmum chu 'Sakei thing ham tlâng' an ti ta a ni.. Muanga'n kawng bo loh nana a tih, thing kak kara a lung zehte poh hun rei tak chhung chu hmuh theihin a awm a ni.