CHAWNGSAVUNGA
mizo pachak..
Chawngsavunga Tlau hi Leng (Saihnuna pianna) khuaa piang niin ansawi a. A chak vanglai hi kum 1850 a tanga 1865 chhung ani a, a vanglai hi chuan Zorama chakber ani anti. A piantirh atang rengin a chak danglam hle a, chhuatlai ah bawkvakin a tlengthei tih in a pa in Bete hraikhat hi chhuatlai ah ahung a, Chawngsavunga chuan a hnuk a, a vahkualpui zar zar thin a, mite’n hmuhnawm tiin an en huai huai thin. Nula te’n an pawm pawh in hmachhawn zawngin an pawmngam lo va , an hmai ah a tham ang tih an hlau a, hnungchhawn zawngin an pawm mai thin ani.
A pa hian a tlangval hun a nghakhlel hle mai a, Dungtlang michak Chula angtur niin a ringtlat mai a, a duat thei hle ani an ti. Chawngsavunga leh Chula hi an hunlai inrualk tase tunge chakzawk ang tih hi tunlai hun thlengin mite’n anal ngaihtuah fo thin. Chula chakdan kan sawi tawh kha hanzep lawk ila, tumkhat chu a thiante nen an ramchhuaka sai an kap a, anghawng ah an han tan a, Sai lu chu an han dahhran chuan a tak nen a a inzawm lai ai khan a lang ropui tadaih mai a, a thiante chuan Chula’n a puzo ang em tiin a in rinsiak laih laih a, Chula chuan ka’n chin tehreng ang chu tih pah in a put a vu vu mai a. A thiante chuan I chak tighzawng kan hria a, heti em em hi I nih reng kan kan ring pha ngailo an tihial ani.
Chawngsavunga chanchin ah khan han chhunzawm lehta ila pi pute sawidan in Hualtu khua ah chuan hun eng emaw chen a khawsa a, a hunlai chuan Zoram ah hian mal leh mala inbeih ral ah chuan a tumtawk tur an awmlo niin an sawithin. Nikhat chu a thiante nen an ramvak a, puk ah hian Saza chal alo bawk vang mai a, Chawngsavunga chuan tuma’n lo kap the suh u ka va man ta’nge ati a, a ke hnunglam khinghnih ah chuan, a va man chat mai a, Saza chal chu a tal nasa mai a, azuang vak vak a, a ke a lang nghek nghek bawk a. Chawngsavunga pawh chu a nghing ve lawih lawih thin a, tan a hanla tak tak a, puk kotlang ah chuan a nawrbet tatlat mai a, a thiante chuan an vuakhlum sak ta ani. Saza chal chu Zukchal ai hian a chak zawk mah an tithing. Zukchal a tan der der theihna ah chuan Saza chal chu a talchhuak daihzel ani anti. Chawngsavunga Saza man puk hi Maite dai ah hmuhtheih in a la awm.
Nikhat chu Chawngsavunga leh a thiante Tawi tlang ah an ramvak a, hruipui thankin fimrul mai hi an hmu a, theivawkpui zar hi a zem ngun mai a, a thiante chuan Chawngsavung han pawtthla the, thul ah kan tah dawn nia a hrui hi a tha em mai an ti a, Chawngsavunga chuan a’n thlir vang vang mai a, thingzar a bal loh chuan hrui hi achat ang ati a. A kianga thingzung thlar chu a’n tlawhchhan sauh sauh a, a’n phihvak mai a, theivawkpui zar chu a balhlawk mai a, a lo tlathla tahnuk mai a, lei athlen chuan thingzar chu ui chal tiah lenglawng hi ani an ti. A thiante chuan Ramsa chal nghawng ah hling ila Chawngsavunga nen inpawt se tunge chak zawk angle an tithing.
Vawikhat pawh a thiante nen an ramvak a, an hawnkawng ah chuan luite kan tur hi a awm a, ruah hi a lo sur tachiam mai a, lui chu a lolian ta vak mai a, vaukam ah chuan an dingta thap a. A thiante chu a han en chuan an thlaphang deuh niin a hmu a. Chawngsavunga chuan thlaphang suh u ka chakzia in hremai dawn alawm ati a, Phulraw tlawn seideuh mai hi a vasat sawk sawk a, luilai ah ava dinga, zak thleng hmawk hmawk hian tui chu a dai a, phulraw tlawn chu a rawn lekphei ta a. A thiante chu a hmawrah khan uai rawh u ati a, pakhat zelin an uai a, vaukam lehlam ah chuan a hawlhkai zak zak mai a, reilo te ah a thiante chu a thiarkai zo ta vek mai ani. Chawngsavunga chakzia in hmu ta, in hre ta ati a, a thiante chu an hlim kher mai. Hei hi Chawngsavunga chanchin ansawi zingah chuan a larpawl tak ani.
Hmanlai chuan Chi an tengthin a, Chawngsavunga te thianza ho pawh Chipui khur ah chi teng in an kal a, Chawngsavunga chuan bawmranga dar bakin chikhawn 60 a ak a, an hawlam ah chuan Chawilung khua an tlawh a, kawtchhuah ah chuan an chawilung chu a loawm run mai a, Chawngsavunga chuan an khaw tet tet nen lungdenna an va duhlian ve ati a, a phur pawh nghatlo chuan chawilung chu a la lawk a, a deng tadaih mai a, in vang chen zet adeng ani anti. A thiante chuan an chawilung ania I den kha min hmusit anti anga min hua ang an ti a. A phur chu a nghat tha te te a, khawinge ka’n chawichhin ve the reng reng ang aw, a tit ha leh hnuhnawh a, a awm thleng chuan a han pawmthin a, a ko ah chuan a pu chhuak zo talo va an kal lehta ani. Hetih hunlai hian Hualtu khua chhuahsan in Lenchim khua ah apem tawh a, Lenchim an thlenchhoh hma hian Satel sih a awm a, chawlhna nuamtak anih bak ah tuihna thatak awmna ani a, tahchuan an chawl a, lungtum liantha tak hi a awm a, Chawngsavunga chuan Lungtat ah ka’n hawn the ang ati a, a zakzeh hawta ani. Lenchim khelmual (Field) bulah a nghat ta a, tunthleng in hmuhtheih in a la awm. (He lung hi tlangval chak deuh pawh in an chawikang zotawk ani).
Chawngsavunga hian a huntha zawng zawng chu Lenchim ah a hmang zo a tihthei a, Lenchim atang chuan Tlungvel hmunpui ah a pemchho a, hetih hunlai a an lal chu Vanhnuailiana fapa Buangtheua niin ansawi.
Tumkhat chu Saizahawla hian Chawngsavunga hmuhchak in tlungvel hmunpui chu a va pan vang vang a, a naupan tet atang a a mi hmuhchak ber chu Chawngsavunga hi ani reng a. Saizahawla’n khua a han lut chu khuaa mite chuan an lolawm hle a, Chawngsavunga in lam pan chuan an hruai nghal a, khaw tlangval te chu an kimrang hle. Chawngsavunga chu leika ah a lo thu run mai a, Saizahawla chuan ka pa Chawng nangmah hmuhchak in ka local ani hi a hanta a. Chawngsavunga chuan ka kiang ah han thu teh a loti a, mipui chuan anlo thlirthup mai a, Chawngsavunga chuan I kawr kha hlip la, keipawh in ka kawr ka hlip ang ati a. Tichuan, kawrphelh chuan an han thudun ta a, Saizahawla chuan a thlirtu mipui hnen ah chuan engang in nge kan lan ati a, mite chuan patling kianga naupang thu angin ilang tiin anchhang a.
Chawngsavunga chuan a vawkchaw chum tur bapui lian pui pui hi kho ah chuan a dahkhat thur mai a, a kut chuan a hmetper ta zet zet mai a, reilote ah chuan a hmet zo ta vek mai a, Saizahawla chuan hmuhnawm a tikher mai.
Tlangval ho chuan Saizahawla chu lungden ah an cho ta a, tlangval ho chuan Saizahawla chu an pha ta lo va, an tlawmla chuan Chawngsavunga chu an punta a. Chawngsavunga chuan a hand eng ve ta a, Saizahawla den chu a khumta daih mai a, Saizahawla chuan a el tan gat ngat mai a, a phak talo ani. Saizahawla chuan, ka pa Chawnga chu lola thalai deuhla inbuan a chakawm ange ati a. Chawngsavunga chuan kan infiam tawklo deuh ang a ati a. Chawngsavunga chuan Saizahawla chu chak hmel deuh mai hian ahmu a, tlangval, anih leh puan hanveng tehle ati a. Puan anhan veng chu Chawngsavunga chuan ka kapkar ah hian lut la ka’n phinchhin the ang che ati a, kawng pil hmekhmawk hian a han lut a, Chawngsavunga chuan ka’n tang ange aw inring rawh le ati a, a hanphih vak mai a, Saizahawla chu a chhuak zawk zawk maithin a, hei hi kan pi leh pu te’n an lo sawithin dan ani. Saizahawla chuan ka mi hmuhchak ber ka hmu ta tiin a hlimhle mai a. Chawngsavunga hi a damrei hle a, tarkun in a dam ani. A tlangval laia a lung putzawh tawk mite hmuha dah nachang a hrelo chu a inchhir thu a sawi thin.
Chawngsavunga tute zinga ladam kan hriat theihte chu T.Luaia Khumtung leh Sub.Thanmawia (MM.-Military Medal) Khatla te anni.
Chawngsavunga farnu Pi Ngumi tia an kohfiam chu nu liantak ani a, chak pawh a chak hle. Darbel khaprukin chaw an chhuma, a kut lehlam chuan suankual in a rawng ah a chepbet a, a khaikhup zawngin a tikang a, a kut lehlama buhtlei kengin a hawlhfai vek thei ani. Tumkhat pawh buh tinthum phurhaw chung hian kawngkama thangtung (thil lak harsa tak) hi a hmu a, Mipa tehian engtin nge maw thangtung hi an lakfai thin le tihpah in a kut khingkhat hian akau ah avuan a, a phihthla zat zat mai ani.
mizo pachak..
Chawngsavunga Tlau hi Leng (Saihnuna pianna) khuaa piang niin ansawi a. A chak vanglai hi kum 1850 a tanga 1865 chhung ani a, a vanglai hi chuan Zorama chakber ani anti. A piantirh atang rengin a chak danglam hle a, chhuatlai ah bawkvakin a tlengthei tih in a pa in Bete hraikhat hi chhuatlai ah ahung a, Chawngsavunga chuan a hnuk a, a vahkualpui zar zar thin a, mite’n hmuhnawm tiin an en huai huai thin. Nula te’n an pawm pawh in hmachhawn zawngin an pawmngam lo va , an hmai ah a tham ang tih an hlau a, hnungchhawn zawngin an pawm mai thin ani.
A pa hian a tlangval hun a nghakhlel hle mai a, Dungtlang michak Chula angtur niin a ringtlat mai a, a duat thei hle ani an ti. Chawngsavunga leh Chula hi an hunlai inrualk tase tunge chakzawk ang tih hi tunlai hun thlengin mite’n anal ngaihtuah fo thin. Chula chakdan kan sawi tawh kha hanzep lawk ila, tumkhat chu a thiante nen an ramchhuaka sai an kap a, anghawng ah an han tan a, Sai lu chu an han dahhran chuan a tak nen a a inzawm lai ai khan a lang ropui tadaih mai a, a thiante chuan Chula’n a puzo ang em tiin a in rinsiak laih laih a, Chula chuan ka’n chin tehreng ang chu tih pah in a put a vu vu mai a. A thiante chuan I chak tighzawng kan hria a, heti em em hi I nih reng kan kan ring pha ngailo an tihial ani.
Chawngsavunga chanchin ah khan han chhunzawm lehta ila pi pute sawidan in Hualtu khua ah chuan hun eng emaw chen a khawsa a, a hunlai chuan Zoram ah hian mal leh mala inbeih ral ah chuan a tumtawk tur an awmlo niin an sawithin. Nikhat chu a thiante nen an ramvak a, puk ah hian Saza chal alo bawk vang mai a, Chawngsavunga chuan tuma’n lo kap the suh u ka va man ta’nge ati a, a ke hnunglam khinghnih ah chuan, a va man chat mai a, Saza chal chu a tal nasa mai a, azuang vak vak a, a ke a lang nghek nghek bawk a. Chawngsavunga pawh chu a nghing ve lawih lawih thin a, tan a hanla tak tak a, puk kotlang ah chuan a nawrbet tatlat mai a, a thiante chuan an vuakhlum sak ta ani. Saza chal chu Zukchal ai hian a chak zawk mah an tithing. Zukchal a tan der der theihna ah chuan Saza chal chu a talchhuak daihzel ani anti. Chawngsavunga Saza man puk hi Maite dai ah hmuhtheih in a la awm.
Nikhat chu Chawngsavunga leh a thiante Tawi tlang ah an ramvak a, hruipui thankin fimrul mai hi an hmu a, theivawkpui zar hi a zem ngun mai a, a thiante chuan Chawngsavung han pawtthla the, thul ah kan tah dawn nia a hrui hi a tha em mai an ti a, Chawngsavunga chuan a’n thlir vang vang mai a, thingzar a bal loh chuan hrui hi achat ang ati a. A kianga thingzung thlar chu a’n tlawhchhan sauh sauh a, a’n phihvak mai a, theivawkpui zar chu a balhlawk mai a, a lo tlathla tahnuk mai a, lei athlen chuan thingzar chu ui chal tiah lenglawng hi ani an ti. A thiante chuan Ramsa chal nghawng ah hling ila Chawngsavunga nen inpawt se tunge chak zawk angle an tithing.
Vawikhat pawh a thiante nen an ramvak a, an hawnkawng ah chuan luite kan tur hi a awm a, ruah hi a lo sur tachiam mai a, lui chu a lolian ta vak mai a, vaukam ah chuan an dingta thap a. A thiante chu a han en chuan an thlaphang deuh niin a hmu a. Chawngsavunga chuan thlaphang suh u ka chakzia in hremai dawn alawm ati a, Phulraw tlawn seideuh mai hi a vasat sawk sawk a, luilai ah ava dinga, zak thleng hmawk hmawk hian tui chu a dai a, phulraw tlawn chu a rawn lekphei ta a. A thiante chu a hmawrah khan uai rawh u ati a, pakhat zelin an uai a, vaukam lehlam ah chuan a hawlhkai zak zak mai a, reilo te ah a thiante chu a thiarkai zo ta vek mai ani. Chawngsavunga chakzia in hmu ta, in hre ta ati a, a thiante chu an hlim kher mai. Hei hi Chawngsavunga chanchin ansawi zingah chuan a larpawl tak ani.
Hmanlai chuan Chi an tengthin a, Chawngsavunga te thianza ho pawh Chipui khur ah chi teng in an kal a, Chawngsavunga chuan bawmranga dar bakin chikhawn 60 a ak a, an hawlam ah chuan Chawilung khua an tlawh a, kawtchhuah ah chuan an chawilung chu a loawm run mai a, Chawngsavunga chuan an khaw tet tet nen lungdenna an va duhlian ve ati a, a phur pawh nghatlo chuan chawilung chu a la lawk a, a deng tadaih mai a, in vang chen zet adeng ani anti. A thiante chuan an chawilung ania I den kha min hmusit anti anga min hua ang an ti a. A phur chu a nghat tha te te a, khawinge ka’n chawichhin ve the reng reng ang aw, a tit ha leh hnuhnawh a, a awm thleng chuan a han pawmthin a, a ko ah chuan a pu chhuak zo talo va an kal lehta ani. Hetih hunlai hian Hualtu khua chhuahsan in Lenchim khua ah apem tawh a, Lenchim an thlenchhoh hma hian Satel sih a awm a, chawlhna nuamtak anih bak ah tuihna thatak awmna ani a, tahchuan an chawl a, lungtum liantha tak hi a awm a, Chawngsavunga chuan Lungtat ah ka’n hawn the ang ati a, a zakzeh hawta ani. Lenchim khelmual (Field) bulah a nghat ta a, tunthleng in hmuhtheih in a la awm. (He lung hi tlangval chak deuh pawh in an chawikang zotawk ani).
Chawngsavunga hian a huntha zawng zawng chu Lenchim ah a hmang zo a tihthei a, Lenchim atang chuan Tlungvel hmunpui ah a pemchho a, hetih hunlai a an lal chu Vanhnuailiana fapa Buangtheua niin ansawi.
Tumkhat chu Saizahawla hian Chawngsavunga hmuhchak in tlungvel hmunpui chu a va pan vang vang a, a naupan tet atang a a mi hmuhchak ber chu Chawngsavunga hi ani reng a. Saizahawla’n khua a han lut chu khuaa mite chuan an lolawm hle a, Chawngsavunga in lam pan chuan an hruai nghal a, khaw tlangval te chu an kimrang hle. Chawngsavunga chu leika ah a lo thu run mai a, Saizahawla chuan ka pa Chawng nangmah hmuhchak in ka local ani hi a hanta a. Chawngsavunga chuan ka kiang ah han thu teh a loti a, mipui chuan anlo thlirthup mai a, Chawngsavunga chuan I kawr kha hlip la, keipawh in ka kawr ka hlip ang ati a. Tichuan, kawrphelh chuan an han thudun ta a, Saizahawla chuan a thlirtu mipui hnen ah chuan engang in nge kan lan ati a, mite chuan patling kianga naupang thu angin ilang tiin anchhang a.
Chawngsavunga chuan a vawkchaw chum tur bapui lian pui pui hi kho ah chuan a dahkhat thur mai a, a kut chuan a hmetper ta zet zet mai a, reilote ah chuan a hmet zo ta vek mai a, Saizahawla chuan hmuhnawm a tikher mai.
Tlangval ho chuan Saizahawla chu lungden ah an cho ta a, tlangval ho chuan Saizahawla chu an pha ta lo va, an tlawmla chuan Chawngsavunga chu an punta a. Chawngsavunga chuan a hand eng ve ta a, Saizahawla den chu a khumta daih mai a, Saizahawla chuan a el tan gat ngat mai a, a phak talo ani. Saizahawla chuan, ka pa Chawnga chu lola thalai deuhla inbuan a chakawm ange ati a. Chawngsavunga chuan kan infiam tawklo deuh ang a ati a. Chawngsavunga chuan Saizahawla chu chak hmel deuh mai hian ahmu a, tlangval, anih leh puan hanveng tehle ati a. Puan anhan veng chu Chawngsavunga chuan ka kapkar ah hian lut la ka’n phinchhin the ang che ati a, kawng pil hmekhmawk hian a han lut a, Chawngsavunga chuan ka’n tang ange aw inring rawh le ati a, a hanphih vak mai a, Saizahawla chu a chhuak zawk zawk maithin a, hei hi kan pi leh pu te’n an lo sawithin dan ani. Saizahawla chuan ka mi hmuhchak ber ka hmu ta tiin a hlimhle mai a. Chawngsavunga hi a damrei hle a, tarkun in a dam ani. A tlangval laia a lung putzawh tawk mite hmuha dah nachang a hrelo chu a inchhir thu a sawi thin.
Chawngsavunga tute zinga ladam kan hriat theihte chu T.Luaia Khumtung leh Sub.Thanmawia (MM.-Military Medal) Khatla te anni.
Chawngsavunga farnu Pi Ngumi tia an kohfiam chu nu liantak ani a, chak pawh a chak hle. Darbel khaprukin chaw an chhuma, a kut lehlam chuan suankual in a rawng ah a chepbet a, a khaikhup zawngin a tikang a, a kut lehlama buhtlei kengin a hawlhfai vek thei ani. Tumkhat pawh buh tinthum phurhaw chung hian kawngkama thangtung (thil lak harsa tak) hi a hmu a, Mipa tehian engtin nge maw thangtung hi an lakfai thin le tihpah in a kut khingkhat hian akau ah avuan a, a phihthla zat zat mai ani.
Comments